VOV4.K’ho - Tu\ do, tàm uă suơn kơphe tàm [òn dờng Pleiku, càr Gialai gam geh bơta jrùh plai bơnung mờ geh uă tam gơl ờ niam tàm tờm, ntê mờ nha kơphe. Bơta do lơh aniai tus bơta dờng pràn bơh tờm kơphe dê, mơkung gơ rềng tus cồng nha tơnhàu lồi kàl.

Ồng Phạm Văn Đạo, ơm tàm gùng Kim Đồng, [òn dờng Pleiku pà git, pơgap 1 poh do, 1 lồ kơphe hìu bơnhă ồng dê gơlik geh bơta jrùh plai bơnung. Jat sền go\ bơh ồng Đạo dê, lài mờ tu\ jrùh plai, nha kơphe bơh tơlir gơ tam gơl gơs tep rơ tèl rơmit tềng đah đăng. Bal mờ hơ\, tềng tờm, ntê bơh tờm kơphe dê geh kơmbuh jù, mờ geh ờ uă jơi phan kis dềt lơh aniai. Tơnơ\ uă ngai jrùh plai, ờ uă tờm chi tàm suơn mìng gam 1/3 khà plai pơn drờm mờ bơh sơn rờp. Bơta do lơh ồng Đạo ờ suk ngan: “Tềl tơnggo\ bơh tờm kơphe dê là pàl nha, geh tep rơ tèl tềng nha. Tàm `srum plai hơ\ gơ jrùh tus 2/3, ală plai dềt gơ jrùh jơh. Bal mờ hơ\, buai plai gơtìp ồm. ~srum plai jù, gơ jrùh rah rài, mìng gam dùl êt lơm. Nhai mìu jo\ jòng sùm, geh tờm gơ jrùh bơh 60 tus 70%, mìng gam ntê gời, ờ git loh `chi bơh tài ờ gơ jrùh, den tàng ờ git pal rơcang sơndră bè lơi.”

Kung bè hơ\ sơl, suơn kơphe ồng Lê Bá Thắng dê, ơm tàm sơnah [òn Phù Đổng, [òn dờng Pleiku kung gam gơtìp jrùh plai bơnung. Ồng Thắng pad git, bè ờs den tàm ală nam, lài mờ tu\ mut nhai mìu, ồng Thắng ơn phơng geh khà kali uă nàng dong nha mờ plai bơnung ơm kơ\ tềng ntê. Mơya nam do, nhai mìu tus gờ` rlau, ồng Thắng ờ hềt thàn ơn phơng kali suơn chi in, den tàng lơh plai bơnung gơ jrùh uă rlau mờ pah nam. Bal mờ hơ\, dơ\ mìu jo\ jòng 10 ngai sùm lơh khà sùh iơh gơguh jơnhua tàm suơn, do là bơta [uơn ngan nàng bơ sềt kòp gơlik geh mờ lơh aniai uă tàm ală buai nha, `srum plai, lơh uă plai gơbàn ồm. Ồng Thắng pà git: “Ờ thàn ơn phơng kali tờm kơphe in den gơ jrùh plai. Khà sùh ìo uă, mìu nhàc uă, nhơt uă, ù ơn phơng uă, ntê, nha cat uă, lơh gơs khà sùh ìo tàm suơn den plai gơ jrùh tai. Tàm nha geh ală tep rơ tèl rơmit là gơ mờr jrùh plai. Tu\ neh jrùh mờ he ơn phơng kali den sơlơ gơ jrùh uă rlau tai.”

Gơwèt mờ tờm kơphe, tơnơ\ tu\ tơnhàu kàl lài tus tu\ tơt plai kàl tơnơ\ in là dùl tu\ tơngai sơngka sền gàr roh uă ngan tu\ tơngai mờ priă jền. Bơh [ồm dà, kleh ntê, ơn phơng tus rơcang sơndră kòp tu sa aniai. Tus tu\ suơn kơphe lì bơkàu, tơt plai den cau lơi kung chờ hờp. Mơya, tus tơngai ròng plai bè tu\ do, suơn kơphe hời rơ hời gơ jrùh plai bơnung mờ ờ git loh bơh tài gơbàn bơta do, ờ geh broă lơh bơsong den làng bol lơh broă sa ờ suk ngan.

Jat kỹ sư nông nghiệp Lê Bá Nghiêm,  cau lơh broa\ gah kỹ thuật bơh Trung tâm Khuyến nông càr Gia Lai, gơ jrùh plai gam kơn ròm tam tờm kơphe geh bơh ua\ bơta lơh aniai.  Ala\ cau tờm suơn kờ` pal sền nền nòn ngan ala\ bơta gơ ai go\ tềng tờm kơphe. Do la bơta cơng tàng kuơ màng ngan nàng geh broa\ lơh niam wơl:

Gơbàn gơjruh plai mìng la  bơta gơbàn bè ờs bơh ala\ nam lơm. Bơta do geh bơh 2 gơbàn, lài jơh la gơ jrùh plai bè ờs, dơ\ 2 la gơ jrùh plai bơh  broa\ tuh phơng. Gơ jrùh plai bè ờs la bè do,  trồ tiah nhai mìu tàm Tây Nguyên den kal ke ngan, àng drim gờ` den trồ mriềt mờ geh mìu dềt, di 12 jiơ tus dùl jiơ ngai, 2 jiơ mho den bơta duh gơ guh  bơh 30 tus 35 độ, lồi jiơ bùi mho den la trồ mìu. Broa\ gơbàn do,  tu\ ala\ bơta tam dơlam tờm, boai plai gơ lì, tàm tu\ gơ tìp mriềt nisơna den gơ bàn pa\ boai. Den hơ\ la gơbàn gơ jrùh plai bè ờs, nam lơi kung gơ jrùh, ờ geh bơta krơi ờ.

Dơ\ 2, la gơ jrùh plai bơh tuh phơng. Tu\ do, ala\ hìu nha\ cau tam kơphe bồm phơng bơh đang nha, geh cau den ờ bồm, lơh kơphe gơbàn ờ tơl ờ ua\ bơta vi lượng kờ` tàm kơphe bè sắt, phốt pho, kẽm tàm chi. Hìu lơi bồm phơng đang nha vi lượng 2 dơ\ dùl kàl, dơ\ dùl tàm bồ nhai mìu, dơ\ 2 tàm lồi nhai mìu den plai gơ jrùh êt. Hìu lơi ờ bồm  phơng đang nha den plai gơ jrùh la ua\ ngan. Den tàng ngan,  tàm ala\ sươn kơphe bơh làng bol, geh hìu den plai gơ jrùh ua\ ngan, geh hìu plai gơ jrùh êt. Bơta gơ bàn gơ jrùh plai bè ờs la bơta bè ờs bơh trồ tiah, tàm Tây Nguyên ờ gơtùi bơsong geh bơta do.

Tàm mùl màl, kờ` bơsong geh bơta gơ jrùh plai do den a` geh đơs mờ làng bol  bol he la ngui ala\ bơta phơng bồm tàm nha geh ua\ khà sắt mờ bo, kẽm, bồm tàm bồ nhai mìu mờ lồi nhai mìu nàng kơryan bơta gơ jrùh plai  tài bơh ờ tơl phơng lơm. Mờ broa\ gơ jrùh plai la bơta ờ gơtùi kơryan lơh geh. Den tàng ngan,  kờ` sơng ka bè lơi tàm Tây Nguyên tàm nhai mìu gam gơbàn broa\ gơ jrùh plai bè ờs.  Bulah plai gơ jrùh do di 2, 3 bơnah rhiang, 2, 3 bơnah rbô, ờ  ua\. Bol he mìng gơtùi geh lơh niam wơl bơh broa\ gơ jrùh plai bơh ờ tơl phơng tuh.

Nàng tơngguh bơta pràn bơh kơphe, mơ kung bơsir phơng tuh dong kơphe ròng plai niam rlau tai, tiến sĩ Phạm Công Trí, Viện khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên đơs la,  ala\ cau tờm suơn kung pal bơsir phơng tuh tềng tờm,  phơng bồm đang nha mờ khà rơndap phơng di pal:

Tuh phơng la broa\ lơh geh kơrnuat dờng ngan tus cồng nha geh kơphe mờ tiêu dê, kung la broa\ lơh mờ làng bol cau tam jơh ua\ ngan pria\ jền, pràn lơh broa\. Geh tu\ broa\ lơh do gam la bè  pềs 2  mat, dilah bol he tuh  di phơng den suơn kơphe gơ niam, kơ\,  tuh ờ di den gơbàn aniai go\ tơn. Làng bol pal kah, tu\ do  bơta hữu cơ, ồm lề, geh lơh bal mờ vi sinh dra\ wơl pal geh ngui tàm suơn kơphe gơ in  di tơl, ai ù gơ geh  mbùr gơs, rơyas niam,  tam dra\ geh mờ tu luh, bơsềt kòp tàm rơyas la bơta mờ làng bol pal kah. Tài ù pràn,  rơyas niam den broa\ sơng ka sền gàr  tờm chi hơ\  sồng bươn bòai den cồng nha mờ pria\ geh hơ\ sồng niam.

Bơta  dơ\ 2 la bè phơng NPK, bơh jo\ do, làng bol gam sền kuơ tus khà phơng N-P-K rlau mờ bơta tam  pơnring bal bơh phơng tuh. Khà phơng N-P-K la kuơ màng ngan tài gơ la phơng đa lượng, mơya ala\ trung lượng, vi lượng ai kơphe tàm tơngai do kung kuơ màng ngan. Dilah làng bol  go\ là, bol he mìng sền tus N-P-K mờ hiu\ kẽm, bo, ma-giê, lưu hùynh… den gơbàn chi tam ờ niam.  Ờ tơl  mờ kơphe den gơbàn gơ jrùh plai ua\ ngan. Den tàng, bơta ngui phơng di pal, tơl phơng la kuơ màng ngan.  Tu\ ngui phơng tuh tềng tờm, den làng bol pal kah ngui phơng bồm đang bơkàu, nha, ngan la tàm tu\ trồ tiah ờ niam  bè tu\ gam mìu gơ tam gơl gơs tơngai,  gam tơngai nisơna  gơbàn mìu. Sươn chi neh tuh phơng hữu cơ vi sinh den gơ geh lơh niam ù,  geh ua\ bơta kuơ ù mờ rơyas. Mơya tàm tu\ gơ tam gơl trồ tiah mờ nisơna bè mìu, tơngai, he go\ chi tam tu\ do gơ ai cồng nha jơnhua ngan, den tàng broa\ ngui phơng bồm tềng nha mờng ngui, ua\ hữu cơ trung vi lượng bơh tềng la la broa\ lơh niam. Ngan la he ba` ngui ua\ ir mờ ngui  di  jat pơlam bơh ala\ cau jak chài  hơ\ sồng gơ cèng cồng nha tơl làm niam.

Cau mblàng K' Duẩn mờ K' Brọp