VOV4.K’ho - Mang ngai 16/01 pa do, tàm {òn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dak Lak, mờ bàr pe tiah gùt dar, neh geh dơ\ mìu dờng ngan. Lài hơ\, tàm lồi nhai 12 nam 2015 pa do, tàm uă tiah tàm càr Dak Lak mờ Dak Nông kung geh sơl mìu ờ di kàl. Ală dơ\ mìu ni sơna do neh lơh kơphê lì bơkàu gờn, lơh cau lơh broă sa kơlôi rơcang ngan. Kơphê lì bơkàu tu\ sươn kơphê pa jơh tơnhàu, ờ hềt thàn koh ntê lơh nsrum nha pa nàng sơngka sền gàr lơh pràn niam wơl kơphê, digơlan geh lơh aniai tus cồng nha lơh geh tàm kàl tus do.

Ồng Phạm Văn Công, ơm tàm ntum Cư\ Dliê Mnông, kơnhoàl Cư\ Mgar, càr Dak Lak, muat jrùm ngan mờ đơs: Nam do, trồ prang tus gờn ngan, ni sơna geh mìu ờ di kàl, hơ\ là jơnau niam tus mờ ală tờm chi tam ndai, mơya gơ wèt mờ kơphê den là kal ke ngan tàm broă sơngka sền gàr. Sươn kơphê rơnhah rơnhơ tơnơ\ tu\ tơnhàu, ờ hềt thàn koh ntê mờ neh bềng lơm tơl sơng yùr bơkàu, kàl tus do cồng nha lơh geh digơlan gơmù, tài bơh broă tơ\t plai rah rài ờ ndrờm bal. Tu\ do, lồi du\t ồng pal ơm kơ\p bơkàu gơ jrùh jơh den hơ\ sồng lòt wàs sươn kơphê, mờ lời kơphê in pơn jat tai ro kơnran nàng kơ\p bơkàu dơ\ tơnơ\. Ồng Phạm Văn Công, đơs: “Tu\ do, dilah mờ he jat dơ\ bơkàu do, tuh dà sơngka sền gàr gơ, den dơ\ bơkàu tơnơ\ là gơtìp ờ geh tơnhàu. Tu\ do là he pal ơm kơ\p kơnờm mờ trồ tiah lơm”..

Gơ wèt mờ hìu bơnhă mò Lê Thị Uyên ơm tàm ntum Ea Drơng, kơnhoàl Cư\ Mgar, càr Dak Lak, den hoàc hươr neh sền go\ loh làng ngan, tài bơh mìu dềt ờ hềt tơl dà nàng kơphê in geh tơl pràn lì bơkàu mòn plai. Mò Lê Thị Uyên kwi kwơ ờ gi\t lơh bè lơi tàm broă sơngka sền gàr kơphê bè lơi nàng gơ in niam tàm tu\ do: “Tờm do là ờ tơl dà, gơ gơtìp lì bơkàu dum jù jơh bè do là ờ gơtùi mòn gơs plai ờ. Den tàng kơnờm mờ ală cau jak chài đơs nàng làng bol lơh broă sa in gi\t broă lơh niam wơl, pơn yơu bè lơi là ờ tơl dà nàng làng bol lơh broă sa in tuh dà, halà lơh bè lơi nàng gơ in lơh geh cồng nha uă rlau tai”.

Ndrờm bal mờ bơta kơlôi sơnơng bơh cau tam kơphê tàm kơnhoàl Cư\ Mgar dê tềng đap bơta gơbàn kal ke bơh trồ tiah ni sơna, ồng Trần Đức Thiên là dùl nă cau lơh broă sa, đơs: “Nam do, tài bơh trồ mìu gờn, den tàng bơkàu kơphê lì gờn ngan. Den tàng bol a` kờn lùp ală cau jak chài là broă sơngka sền gàr kơphê bè lơi tơnơ\ dơ\ kơphê lì bơkàu do den pal tuh dà bè lơi nàng gơ in lơh geh cồng nha”.

Kàl lơh kơphê pa do, cau tam kơphê tàm càr Dak Lak đơs is mờ Tây Nguyên đơs bal neh tìp uă ngan kal ke tài bơh trồ prang soăt dà. Nam 2016 do, ờ mìng trồ prang dờng ngan bơh bồ kàl tơn lơm gời ờ, mờ khà priă kơphê gơmù uă ngan sùm, den ală dơ\ mìu ni sơna ờ di kàl tơnơ\ tu\ pa jơh tơnhàu tơn lơh kơphê lì bơkàu gờn ngan lơh làng bol lơh broă sa in sơlơ kơlôi rơcang ngan. Bulah geh bơta mờng chài tàm broă sơngka sền gàr kơphê, mơya cau lơh broă sa tàm Dak Lak kung gam kwi kwơ ngan tu\ pal sơrlèt gan mờ ală bơta gơbàn ni sơna bơh trồ tiah dê.

Ơ làng bol mờ gơ\p bơyô!Broă tòm kơphe lì bơkào gờ` tài tìp mìu ờ di kàl, Tiến sĩ Tôn Nữ Tuấn Nam, kuang kàng lơh broă tàm Viện Khoa học-kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên pà g^t, tàm càr Dak Lak, ală dơ\ mìu pa do neh lơh di pơgăp bơh 20 tus 30% khà bơkào kơphe lì tàm kàl tus. Làng bol pal sền gròi nền nòn trồ tiah kờ` sền gàr-sơnka suơn kơphe geh cồng nha. Tơnơ\ do là jơnau lùp bơh cau ai tơng^t jơnau đơs VN mờ Tiến sĩ Tôn Nữ Tuấn Nam, là cau jăk chài bè broă lơh sa bè kơphe dê.

Ơ Tiến sĩ, ală nhai bồ kàl prang, tàm Tây Nguyên geh ală dơ\ mìu ờ di kàl, lơh kơphe tàm uă tiah lì bơkào gờ` tu\ kơphe pa jơh p^c plai. Bè jơnau tơng^t pa yal den geh ală suơn ờ tơl pràn lì bơkào, mờ làng bol mờng sơnđan là lì bơkào kroăc, geh lơh tơmù cồng nha. Bè hơ\, cau tam kơphe lơh bè lơi tu\ tìp mờ ală dơ\ mìu bè hơ\?

Tiến sĩ Tôn Nữ Tuấn Nam: Tu\ neh lì bơkào kroăc den gơtìp hoàc huơr tơn bơkào hơ\. Den tàng, làng bol pal kah, tu\ mìu ni sơna bè lài do, ală tiah mờ he sền geh tơl dà, hơ\ là rơlao 30mm, den làng bol ba` tuh dà pơn jăt bal. ală tiah mờ khà mìu ờ tơl kờ` lì bơkào bè ờs, là gam l^k bơkào mơya pơrhê bè tò plai kroăc ờ tơl pràn kờ` lì, di bè hơ\ den he pal tuh dà pơn jăt tai. He gơtùi po\ ù kờ` g^t, di lah dà mìu lơh ù sùh jrô bơh 30 tus 40 phơng, den tơl kờ` kơphe in lì bơkào. Mờ di lah ù ờ sùh uă dà, mìu ờ sơr, mìng sùh di pơgăp 10 phơng den pal tuh dà pơn jăt bal. Tuh dà pơn jăt là pal tuh mơ tơnơ\ mờ tu\ mìu rơhờt ba` kơ\p sền go\ bơkào kơphe ờ lì hơ\ sồng tuh den tu\ hơ\ kung ờ jai tai sơl.

Ơ Tiến sĩ, mờ ală suơn kơphe neh lì bơkào gờ` tu\ tìp mìu ờ di kàl den he pal kah sền gàr, sơnka bè lơi?

Tiến sĩ Tôn Nữ Tuấn Nam: Di lah tiah lơi geh mìu sơr tơl dà suơn kơphe in lì bơkào den he iang nùs bè dơ\ lì bơkào hơ\, geh tơ\t plai bè ờs. Mờ tài dơ\ lì bơkào hơ\ rơ\p lì di pơgăp mờ hềt tus 30% khà bơkào bơh kàl tơnơ\ do, den tàng he pal lời suơn kơphe ơm mờ prang tai. Den làng bol pơn jăt tai sền gròi tus tàm tu\ bu\t bơkào pơn jăt tai tàm ntê hơ\ sồng he tuh dà wơl kờ` geh bơkào lì tòm tàm dơ\ tơnơ\. He ba` ờ su\k ơm mờ tuh dà kờ` ròng ală bơkào neh lì dơ\ lài do, den lơh ờ pràn tơn tus mờ ală dơ\ lì bơkào tơnơ\, mờ lì ờ uă mờ ờ ndrờm bal.

Ơ Tiến sĩ, tàm tơngai do, geh ală suơn kơphe pa jơh p^c, ờ thàn koh ntê den neh lì bơkào. Bè hơ\, tu\ do làng bol pal lơh jăt broă koh ntê kơphe in bè lơi?

Tiến sĩ Tôn Nữ Tuấn Nam: Den he pal kơ\p bơkào lì jơh, roh jơh bơkào hơ\ sồng he koh ntê bè ờs. Tài nam do geh yal lài là trồ prang uă rơlao, den tàng tàm ală suơn kơphe pràn he gơtùi koh ntê gờ`, mơya tàm ală suơn kơphe neh kra ha là suơn kơphe ờ pràn tài nam lài neh plai uă mờ phơng sih ờ thàn, ha là ală suơn kơphe ờ geh chi che kơl dìng càl, den he pal koh ntê jơla rơlao. Hơ\ là he koh ntê lơh 2 dơ\, dơ\ sơnrờp mìng koh ală ntê ro, lơh kloh tàm suơn; mờ ală ntê jòng ha là ntê kra gam kis den he ròng, hơ\ sồng tơnơ\ mờ tu\ tuh dà bơh 1 tus 2 dơ\ ha là tàm bồ kàl mìu tus hơ\ sồng he koh ntê. Lơh bè hơ\ geh dong kờl suơn kơphe sơndră niam mờ prang, tài di lah suơn kơphe ờ pràn, tòm kơphe ờ sô mờ he koh ntê den tòm kơphe ờ geh ntê niam tai, tu\ hơ\ càl khồm pơgồp bal mờ trồ tơngai uă den lơh ntê kơphe ro tai. Den tàng he pal kah nam do jăt mờ bơta pràn suơn kơphe dê mờ he kờ` koh ntê.

Ưn ngài Tiến sĩ uă ngan.

Cau cih mờ yal tơngi\t- Lơ Mu K’ Yến mờ Ndong Brawl