VOV4.K’ho - Tơngai do, uă ngan suơn tiêu bơh làng bol tàm càr Daklak đơs is mờ Tây Nguyên đơs bal neh pic jơh. Mơya, tềng đap bơta trồ tiah gơlik geh nisơna mờ broă sơngka sền gàr, ơn phơng tờm tiêu in tàm tơngai do bè lơi nàng gơ in dipal, kờ` rơcang tus dùl kàl tơnhàu geh uă nam tơ nơ\ in gam geh uă ngan làng bol sền gròi. Tơnơ\ do, Tiến sĩ Tôn Nữ Tuấn Nam, lài do là kuang bàng Viện Khoa học kỹ thuật Nông lâm nghiệp Tây Nguyên geh tơngkah làng bol in ờ uă bơta sơngka sền gàr tiêu tàm tơngai do.

Ơ Tiến sĩ, tơnơ\ tơngai tơnhàu, làng bol sền gròi ngan tus broă ơn phơng tờm tiêu in bè lơi nàng gơ in dipal, bè hơ\ tiến sĩ gơtùi pà git bè bơta do?

Tiến sĩ Tôn Nữ Tuấn Nam: Tàm tơngai do, ơn phơng halà ờ. Den bè ờs, tơ nơ\ mờ tu\ pic, hơ\ là tàm tơngai do neh pic, geh suơn den ờ hềt pic, bè hơ\ tu\ tơnhàu jơh den neh tus nhai mìu, hơ\ là ràm pơgap 1 nhai, halà rlau 1 nhai tơ nơ\ tơnhàu là tus nhai mìu. Gơ wèt mờ ală suơn tiêu bè ờs den hòn gơs niam, pràn kơldang den tơ nơ\ mờ tu\ tơnhàu ờ duh pal [ồm dà tai, ờ duh pal ai ơn phơng tai. Dilah kờp du\ lài nhai mìu gam tus rềp, tơngai do sơnđan là tơngai prap dà halà tơngai lời tờm chi in rlô dùl tơngai, kơp tu\ trồ mìu den hơ\sồng ơn phơng nàng tờm chi in mòn bơkàu, bơkàu tiêu geh mòn tàm nhai mìu uă hơ\ là tàm pơgap nhai 6. Mờ pal tàm nhai mìu hơ\sồng niam, dilah gơ lì bơkàu tàm bồ nhai mìu halà tàm nhai prang den là ờ niam.

Ơi, ơ tiến sĩ, bè hơ\ tơngai [ồm dà, lì bơkàu là kuơ màng ngan. Bè hơ\ kờ` tờm tiêu lì bơkàu ring dùl dơ\ le\, cèng wơl cồng nha niam ngan rlau jơh den he pal kah ală bơta lơi tàm tơngai do?

Tiến sĩ Tôn Nữ Tuấn Nam: Lì bơkàu rah rài là dùl bơta pơn rơ bơh tờm tiêu dê, gơ ờ lì bơkàu bè tờm kơphe là lì dơ\ 1, dơ\ 2, dơ\ 3, mờ gơ lì bơkàu tàm pơgap 1 nhai halà dùl nhai mờ gùl di tàm nhai mìu. Kờ` gơtùi lơh geh bơta lì bơkài ringbal dùl dơ\ le\ den gơ kung pal geh tơngai kong mờ bơta trồ prang soat dà mờ tơngai kong bơta trồ prang soat dà bơh tờm tiêu dê lơyah, ờ jo\ jòng, tàm pơgap 30 ngai lơm, mờ sơntìl tiêu Trâu den kờ` tơngai jo\ rlau halà ală suơn tiêu bol he tam geh tờm chi jơm mbur, bol he ờ kleh ntê lời tờm chi ru\ rơm den tơngai kong mờ trồ prang soat dà là 40 ngai, den tờm tiêu kung ờ gơtìp aniai tus bơta pràn. Tơnơ\ hơ\ den gơ lì bơkàu ringbal dùl dơ\ le\ tàm nhai mìu uă. Mờ ală suơn tiêu tơnơ\ mờ tu\ pic jơh mơya ờ hềt geh mìu den hơ\ là 1 bơta niam. Dilah jơh tơnhàu 1 poh mờ mìu den ngòt ngan, tài hơ\ là dùl bơta đơs lài tơnhàu ờ geh tài tờm tiêu lì bơkàu dùl êt mờ ờ huan lì bơkàu dùl dơ\ le\. Bè hơ\ den jat a`, tu\ do làng bol ba` [ồm dà tai, làng bol mìng [òm dà tiêu In jat broă lơh bơ tơl dà tu\ ròng plai, tàm tơngai pơgap nhai 11, nhai 12, mờ gơtìp trồ prang soat dà bồm bè hơ\ nàng ròng plai, kờ` tơnguh cồng nha lơh geh.

Ơi, bè tiến sĩ pa đơs tus là tơngai mut tàm nhai mìu gam tus rềp mờ broă uă suơn tiêu gơtìp ngơr bam [uơn ngan gơlik geh, bè hơ\ cau tam tiêu pal sền gròi tus bơta do bè lơi?

Tiến sĩ Tôn Nữ Tuấn Nam: Đơs ngan broă tờ rbòng dà lik mờ tu\ go\ dà gơ kờ` bềng tàm suơn hơ\sồng tờ rbòng tơlik dà, tờ tàm nhai mìu tơn den bơta hơ\ là ờ go\ di lơh. Gơwèt mờ ală suơn neh tam mờ ờ hềt geh rbòng lik dà den bol he pal tờ rbòng lik dà tàm nhai prang, hơ\ là tàm tơngai do den suơn chi ờ huan gơtìp aniai rlau. Tài tu\ trồ mìu hơ\sồng tờ rbòng lik dà den gơtìp tac rơyas tiêu, do là bơta [uơn ngan gơtìp kòp tu sa aniai suơn chi. Bè hơ\ den tàng làng bol lơi kờ` bơceh suơn nàng tam tiêu den pal tờ rbòng lik dà tu\ pa lơh suơn tơn. Sùm den tàm 2 gùng tam têu bol he tờ dùl nơm rbòng dềt lik dà jat bơta kơh gùng tam tiêu dê mờ geh ală rbòng dờng rlau nàng dơng dà lik bơh suơn, hơ\ hòi là rbòng yuh dà bơh tu\ pa lơh suơn. Dilah suơn neh tam tiêu bloh mờ kờ` tờ rbòng de pal tờ tàm nhai prang ờ geh dà.

Ơ tiến sĩ, tu\ do, uă làng bol rơ wah broă tam tiêu tàm `jrong chi gam kis kờ` lơh geh bơta kơ\ kơljap, tàm hơ\ rơwah tờm muồng jù nàng tam lơh `jrong kờ` `jriang tiêu in tơnhào, mơya pa do, tờm muồng jù sùm gơbàn hòr bơsơt tềng tờm, bơta do lơh aniai uă ngan tus suơn tiêu. Tiến sĩ geh jơnau pơlam lơi làng bol in tu\ rơ wah tờm muồng lơh `jrong tam tiêu làh ờ?

Tiến sĩ Tôn Nữ Tuấn Nam: Pa do den tàm tờm muồng sùm gơtìp kòp hòr bơ sơt lơh tờm muồng gơbàn chơt mờ tu\ tờm muồng chơt den tờm tiêu kung gơtìp gơ pừ, lơh gơbàn kal ke làng bol in. Loh làng là tu\ rơwah tờm chi nàng lơh `jrong tam tiêu den pal geh ală khà tơl niam. Tờm chi lơh `jrong pal ờ gơtìp gơ pừ, gàr niam tơngai dờng pràn bơh tờm tiêu dê tàm pơgap bơh 10 tus 15 nam. Mùl màl, bol a` kung neh sền sơwì nền nòn ală tờm muồng tàm kơnhoàl Cư Kuin den tàm tờm muồng sùm geh ală bơta tu, lơmô nđar kơldang sùm cuh tờm lài, hơ\sồng tơnơ\ hơ\ gơtìp hòr bơsơt, gơtìp kòp lơh gơ pừ tờm muồng hơ\. Tus tu\ do, bơta do kung ờ hềt geh broă lơi kơryan geh cồng nha, mơya dilah mùl màl tờm tiêu mhar hào tờm muồng den khà tờm muồng gơbàn kòp hòr bơsơt là lơyah rlau. Ờ huan gơbàn bơta tu\ tờm tiêu neh huờr jơh mờ tờm muồng gơtìp kòp. Tờm muồng mìng gơbàn ờ niam tàm nam dơ\ 2, dơ\ 3, uă ngan là tus dơ\ 4 tơnơ\ mờ tu\ tờm tiêu neh hào jơh. Tu\ làng bol sền go\ hòr bơsơt den hơ\ là lơmô neh cuh tờm muồng mờ kal ke ngan nàng gơtùi kơryan. Làng bol gơtùi tơmut sơnơm tềng tiah lơmô cuh den digơlan gơtùi. Hơ\ là ală bơta mờ tus tu\ do a` git. Uă mpồl đơs là, hơ\ là bơh bơsềt phitoptora, mơya mùl màl là ờ di, mờ khi mìng kờp du\ geh ală bơta bơsềt lơi lơh aniai, mơya bơsềt do mìng lơh aniai tơnơ\ mờ tu\ lơmô neh cuh tờm muồng. Bè hơ\ a` mìng geh dùl jơnau tơngkah làng bol tam tiêu tàm tờm muồng, den kung pal sơngka sền gàr nàng tờm tiêu gơs niam, mhar hào jơh tờm muồng den gơtùi tơmù dimơ bơta aniai bơh kòp tu sa tờm muồng.

Ơi, dan ưn ngài tiến sĩ uă ngan!

                       Cau cih mờ yal tơnggit K’Duẩn