VOV4.K’ho - Bơsềt linh chi pơr hê là bơsềt lơh sơnơm tu\ do geh tăc tàm drà bal mờ khà priă jơnhoa ngan, bơh 800 rơbô tus 1 tơlak priă tàm dùl k^. Tàm kơnhoàl r[ah Dam Rong, càr Lâm Đồng, ồng Nguyễn Quốc Trường là dùl nă cau lơh broă sa, kis tàm [òn 2, ntum Roh Men, neh khin cha tam gơl tờm chi tam, ai chi lơh sơnơm do tam jat broă lơh gơlik phan kă bro, lơh geh priă jền lơh sa uă ngan. Cồng nha bơh broă lơh bơh bi dê neh pơgồp bơnah lơh gơlik broă lơh pa tàm broă mu\t lơh broă lơh tam gơl tờm chi tam, lơh geh tai uă priă jền mờ bơtàu tơnguh rài kis lơh sa hìu bơnhă bơh làng bol dê tàm kơnhoàl rơ[ah Dam Rong- dùl tàm ală kơnhoàl geh làng bol ơm kis uă ngan là cau kòn cau bơh càr Lâm Đồng dê.

Tơnơ\ uă nam kơlôi sơnơng, lùp bơsram mờ đòm jat bơta mờng chài bơh ală cau lơh lài dê, nam 2012, ồng Nguyễn Quốc Trường, kis tàm [òn 2, ntum Roh Men, kơnhoàl Dam Rong, càr Lâm Đồng lơh nền ai bơ sềt lơh sơ nơm linh chi pơr hê Dà Làc nàng tam. Bơh ală kòn bơ sềt dùl e\t ngan bơh sơnrờp, tus tu\ do, broă lơh bơ sềt linh chi pơr hê Dà Làc bơh ồng Trường dê neh rề ơnàng tam uă gơs 2 sèng hìu tam bơ sềt dờng mờ jơh ală ndrờm lơh is lơm, lơh geh priă jền sùm mờr 200 tơlak pah nhai. Ồng Nguyễn Quốc Trường pà gi\t, bal mờ ală jơnau gi\t wa\ bơh ồng dê lùp bơsram is, ồng sùm kơnờm tus bơta dong kờl bơto pơlam bơh ală cau jak tàm Gah khoa học mờ công nghệ càr Lâm Đồng dê: “Chi sơntìl do kung là kuơmàng ngan, den tàng tu\ làng bol he kờn lơh den kung pal rwah sơntìl tàm tiah lơi lơh sơntìl geh tơl ală bơta niam. Niam ngan rlau jơh là he pal lòt tus Viện sinh học Dà Làc blơi sơntìl là niam ngan rlau jơh, tơnơ\ he rê mờ lơh bơtờp sơntìl. Dilah mờ he neh geh ală bơta mờng chài bơh ală oh mi, gơ\p bơyô neh lơh lài mờ lơh geh tơl bơta niam, he pin dờn den he hơ\ sồng blơi sơntìl tềng anih hơ\ kung di sơl, ai dilah ờ den niam ngan rlau jơh là he lòt tus Viện sinh học Dà Làc. Bơta chài lơh kơldung kòn bơ sềt do den làng bol pal kah là pal blơi kơmbuh mpàn cau dê òt tàm tiah lơi mờ he pin dờn ngan rlau jơh, tài bơh bơ sềt linh chi do mìng geh kơmbuh mpàn kau su hơ\ sồng lơh gơtùi. Pơnyơu bè tam bơ sềt tang thar, bơ sềt rơhe den geh kơmbuh ndai tàm bơrlu\ bal kung gơtùi sơl. Mờ bơ sềt linh chi do pal là kơmbuh mpàn kau su hơ\ sồng gơkờn, pơnyơu bè tu\ do a` pal blơi bơh tàm càr Gia Lai ne”.

Jat ồng Trường yal, pơn drờm mờ cồng nha lơh sa bal mờ sơntìl bơ sềt linh chi pơr hê Dà Làc mờ ală tiah ndai, bơ sềt linh chi pơr hê Dà Làc geh tam tàm Dam Rong ai cồng nha uă mờ niam rlau uă ngan. Kuơmàng, mìng tơnơ\ 5 nhai sơnđờm sền gàr jat di bơta bơto pơlam, bơ sềt linh chi pơr hê Dà Làc tàm Dam Rong neh sơnđờm ai tơnhàu kàl sơnrờp. Ồng Nguyễn Quốc Trường, đơs ngan bè do: “Jat mờng chài bơh a` dê bơh 3 nam lơh bơ sềt linh chi do, den a` sền go\ trồ tiah mờ ù tiah tàm Dam Rong là niam ngan. Bàr pe nă oh mi, gơ\p bơyô a` dê kung lơh tàm Đức Trọng mờ Bảo Lộc sơl, ndrờm ai bal dùl sơntìl hơ\ sơl, bơ sềt tu\ tơnhàu den ai go\ lơh tàm ù Dam Rong do kung là niam rlau sơl. Ờs mờng ală oh mi khi lơh den dùl kơldung bơ sềt do digơlan dờng kơ` jơ\ di 2 gràm, mơya tu\ do a` lơh den neh dờng kơ` jơ\ tus 3 gràm den tàng cồng nha là niam ngan”.

Bơh broă lơh do, gơtùi bơh sơnrờp đơs ngan là bơ sềt linh chi pơr hê Dà Làc tam là gơkờn ngan mờ ù tiah trồ tiah tàm Dam Rong là tiah geh trồ tiah duh sùh ìo mơya bơta duh mrềt ờ uă rlau ir 35 độ C. Mơya, ồng Trường pà gi\t, cau tam pal sền ngăc ngan tus bơta lơh tam pà bơta àng bè lơi gơ in dipal, mờ niam, geh bè hơ\ den broă tam bơ sềt linh chi pơr hê Dà Làc hơ\ sồng lơh geh cồng nha jơnhoa ngan rlau jơh. “Nàng lơh geh cồng nha do, den he pal gi\t sền ngăc tơngai sền gàr jat tơl tu\. Pơnyơu bè tu\ trồ tơngai den he pal geh broă lơh jơm nàng ờ gơtìp tơngai sòl, tài bơh bơ sềt do gơ kờn bơta sùh ìo uă ngan. Bulah bơta sùh ìo uă mơya gơ den kung gơkờn sơl uă bơta àng mờ ờ go\ di jơngo ir. Dilah àng tơngai mờ sòl tơn tàm bơ sềt den bơ sềt do là ờ gơtùi dờng geh. Den tàng he pal sền ngăc ngan tàm broă lơh do”.

Mờ khà priă tăc tàm drà tu\ do là bơh 800 rbô tus 1 tơlak priă dùl ki\, bơ sềt linh chi pơr hê Dà Làc lơh geh priă jền lơh sa jơnhoa rlau pơndrờm mờ ală broă lơh sa tàm Dam Rong. Den tàng bè hơ\, jat ồng Nguyễn Minh Thắng kuang jat jơng atbồ Anih duh broă làng bol ntum Roh Men, kơnhoàl Dam Rong, là tiah gam lam sồr làng bol tàm do lùp bơsram bơta chài mờ tam uă: “Do là dùl broă lơh geh cồng nha ngan, Mpồl đơng lam Đảng mờ gơnoar atbồ ntum gam kờn lơh uă broă lơh do. Tu\ do, gam lam sồr làng bol tàm do là tus nàng lơh apah geh tai priă jền mờ là nàng bơsram đòm jat bơta mờng chài nàng tơnơ\ do geh lơh uă ai làng bol tàm [òn, tàm ntum in. Broă lơh do he lơh broă tàm hìu, priă bơcri mìng jơh priă tă bơh sơnrờp lơm, tơnơ\ do he mìng sền gàr lơm gời mờ ờ duh pal tă tai priă jền jo\ jòng nàng lơh. Pơndrờm mờ ală tờm chi tam ndai, den bơ sềt do cồng nha là geh uă ngan rơlau”.

Cồng nha tam bơ sềt linh chi pơr hê Dà Làc bơh ồng Trường dê lơh geh ờ mìng pờ tơlik jơnau kơ\p kơnờm pa tàm broă lơh tơn jơh jơgloh tơrmù r[ah kơ\ kơl jăp jo\ jòng tàm kơnhoàl rơ[ah Dam Rong, mờ do gam là dùl broă lơh gơtùi lơh uă tàm tiah ndai tàm Tây Nguyên, ngan là tus mờ tiah sar lơgar ngài, tiah làng bol kòn cau rài kis gam uă kal ke.

Kờ` tam bơsềt linh chi pơrhê geh cồng nha uă, he pal bơsram mờ jòi broă lơh mờng chài bơh uă cau. Tơnơ\ do là ờ uă jơnau kờ` tơng^t bè broă tam bơsềt linh chi pơrhê geh cồng nha uă mờ làng bol mờ gơ\p bơyô pal kah:

Phan kờ` lơh: Bơsềt linh chi pơrhê ngui phan mìng là [òk chi bơh è rơnđòt bơh ală bơta chi lơbơn ờ geh dà khih bè chi cao su, chi pơnăt mờ tào. Tơnơ\ mờ hơ\ he bơrlu\ ndrờm bal kờ` rơcang jơm ală chi do. Jơm ală chi do kờ` duh lơh chơ\t ală chi do mờ gơl^k jơh ală dà geh tàm do, dong kờl lơh chi do gơmu\t dà, ală vi khuẩn lơh gơsơ\t ờ uă bơta kòp lơh gơl^k geh kòp tàm chi do. Broă jơm kờ` tam bơsềt tàm 6 jơ rơlao hờ đang, mơya he ba` jơm tàm tơngai uă ir 30 ngai.

-Broă ơn chi do tàm kơl dung lơh sơntìl: He ơn chi tàm kơl dung pal sơntăp, ba` lời ờ sơntăp, lơh bè lơi kờ` kơl dung pal `jơ\ bơh 1 k^ 2 lạng tus 1 k^ nggùl, khà `jơ\ chi ơn tàm kơl dung pal tơl, ba` lời `jơ\ ir ha là ờ tơl. Broă ơn chi sơntăp tàm kơl dung là kờ` ba` gơtìp ală rơyas căt tàm kơl dung gơtìp tăc, gơtìp kòp tài tiah kis mờ tu\ ntrờn.

-Broă lơh kờ` kloh kòp: broă lơh kờ` kloh kòp geh kuơ màng ngan, gơsơ\t jơh ală vi sinh vật geh tàm chi ơn tàm kơl dung. Ngui broă hồl mờ dà duh tàm bơta duh 100 độ C, tơngai hồl tàm 1 ngai. Broă hồl den he ngui glah hồl pal tơl kơnhồl dà, tơl bơta duh mờ he kờ`. Bơdìh hơ\ tai, he gơtùi hồl mhar tàm bơh 90 tus 120 phút mờ glah áp suất tàm bơta duh bơh 119 tus 126 độ C.

-Lơh sơntìl: Geh ờ uă broă tam bơsềt linh chi pơrhê geh cồng nha uă kuơ màng ngan là broă tam cah is sơntìl pal geh lơh sùm di lah ờ sơntìl bơsềt gơtìp ờ pràn, [uơn gơtìp kòp mờ cồng nha gơmù. Sơntìl pal di sơnam, tu\ lơh sơntìl ba` ai  ồs angkôl chu jo\ ir. Niam ngan là ngui tùh nàng lơh kờ` tơmù kòp gơtòp bơh trồ tiah. Broă lơh sơntìl he gơtùi lơh jăt 2 broă lơh bè tơnơ\ do:

Broă lài ngan: lơh sơntìl linh chi mờ gai, pal lời geh trồm tềng kơl dung ơnàng bơh 1,8 tus 2 phơng, jrô bơh 15 tus 17 phơng, tu\ lơh pal ơn kơl dung rềp mờ ồs đèng angkôl, sơgiăo tơl nơm gai bơh kơl dung sơntìl mờ ơn tàm kơl dung kờ` tam.

Broă lơh dơ\ 2: lơh sơntìl bơsềt linh chi mờ gar, ai gai koe\ sơntìl mờ ơn ring bal tềng bơr kơl dung, lơh niam kờ` ba` gơtìp bơcah sơntìl, ai di pơgăp bơh 10 tus 15 lạng sơntìl ơn tàm kơl dung, tơl kơl dung sơntìl he ơn bơh 40 tus 50 kơl dung ù.

Tơnơ\ mờ tu\ neh ơn sơntìl, sềt kơl dung mờ cèng tus tàm hìu jơm bơsềt, sùm lơh kloh niam tàm hìu jơm bơsềt.

-Hìu jơm bơsềt linh chi pơrhê: bơta duh hìu jơm sơntìl bơsềt di pơgăp bơh 75% tus 85%, bơta duh bơh 20 độ C tus 30 độ C. Pleh mờ tơngai sòl, lơh niam bơta àng ờ pràn, mơya ba` jơngo ir, hìu jơm sơntìl bơsềt ờ gơtìp `hăt dà mìu, ba` lời bal mờ bơsềt ro ha là bơsềt gam tam, pal ơn tàm 1 hìu is. Hìu jơm pal [ồm sơnơm gơsơ\t ală bơta phan dềt lơh aniai mờ rơsìh vôi.

Yồng kơl dung hờ đang dra, ha là ơn hờ đang dra, tơngai jơm bơsềt ờ gơtùi tuh dà, ba` ntrờn, sùm sền gròi bơsềt gơtìp ồm ha là gơtìp kòp den tă sơbì l^k bơdìh hìu jơm. Sền gròi broă căt rơyas tus mờ broă geh bơsềt bơh ½ tus 1/3 là tòm bơsềt geh bu\t, tă ờ uă phan tềng ngko kơl dung kờ` bơsềt bu\t mờ ờ gơtìp kòl, tơnơ\ mờ hơ\ jơm tus tàm tu\ tòm bơsềt gơl^k ndrờm tềng kơl dung di pơgăp 2 ngai hơ\ sồng tuh dà kờ` geh sùm bơta duh 28 độ C mờ bơta sùh ìo 90%.

-Sền gàr: hìu tam bơsềt pal ndơ\p, ba` gơtìp càl mu\t, tìm mờ jàl gùt dar kờ` ba` gơtìp măt tơngai sòl. Hìu pal geh lơh kơl jăp kờ` rơcang tơl ală tu\ trồ tiah, pal lơh ram mơya pal di mơ kờ` broă tă nhơm bơh bơsềt geh niam, pleh mờ kòp. Sùm gàr bơta duh bơsềt in hòn gơs niam bơh 22 tus 28 độ C, bơta sùh ìo tàm trồ tiah. Ngui dà sàng kloh, kloh niam gùt dar hìu tam bơsềt geh lơh bơsềt pleh mờ gơtìp kòp. Broă sền gàr mờng ngui jăt 2 broă lơh, tàm hơ\ geh: bồr mờ ù mờ ờ bồr ù.

Broă bồr mờ ù: sền go\ rơyas bơsềt neh hòn di pơgăp ¾ kơl dung tă sơbì đềs mờ pờ bơr kơl dung, bồr 1 tăp ù lơhơ di pơgăp 3 phơng. Tơnơ\ mờ tu\ neh bồr ù, bơsềt linh chi pơrhê kờ` pal sền gàr nền nòn, tuh dà bè mhoal kờ` ù sùm sùh, ba` tuh uă dà lơh ù gơtìp kờn dà [uơn gơtìp kòp. Bơh tu\ bồr ù di pơgăp bơh 7 tus 10 ngai sơnrờp, pal lơh bơta ram geh bơh 75% tus 90%, pah ngai sùm tuh dà tàm ù. Broă bồr ù geh dong kờl bơsềt hòn niam, mơya gơtìp hăt mờ [uơn gơtìp kòp uă rơlao, tài kơl dung tam bơsềt geh tìp tơn mờ ù, di lah lơh ù ờ nền nòn gam geh uă vi khuẩn lơh gơl^k kòp.

Broă lơh ờ bồr mờ ù: Di pơgăp tơngai bơh 25 tus 30 ngai tu\ go\ rơyas bơsềt sa jơh ¾ kơl dung den he reh kơl dung mờ tuh dà. Bơh 7 tus 10 ngai sùm tuh dà tềng bơnàng hìu kờ` geh bơta ram bơh 80% tus 90%, geh bơta niam di pal. Geh uă ală hìu tam bơsềt linh chi pơrhê tàm lơgar Việt Nam mờng ngui broă tam jăt broă lơh do, broă do geh tềm pềr bơta ơnàng ù tam, mờ geh ơn sơtìl bơsềt jăt broă yồng, ha là ơn hờ đang bơnàng hìu, bơsềt hòn niam tu\ ơn kơl dung sơntìl tềng dra akhar A.

Du\t ndơl, ai pềs koh tồr bơsềt rềp mờ tòm mờ pih vôi hơ\ sồng ròng tai 1 dơ\ sền gàr kung bè dơ\ lài sơl, khà cồng nha geh dơ\ 2 ờ uă rơlao mờ dơ\ sơnrờp. Tàm 3 k^ bơsềt linh chi pơrhê ris tơnơ\ mờ tu\ ìs den geh 1 k^ bơsềt neh ro. Tu\ tơn jơh tam, pal lơh mờ kloh niam hìu tam bơsềt mờ foocmon geh bơta pràn 1%.