VOV4.K’ho- Mờ jơnau yal “Ai mhàm dong kờl cau dùl broă lơh niam; Dùl ntờc mhàm geh ai, dùl rài kis ơm wơl”, Ngai chờ ai mhàm dong kờl pah nam geh bơyai lơh nàng tă pơgồp tàm khà mhàm kis – tơrbŏ bal dong kờl uă cau geh kis wơl. Bơh bồ nhai 6 tus tŭ do, tàm Tây Nguyên neh geh bơyai lơh Ngai chờ ai mhàm dong kờl is “Ntờc phồng Tây Nguyên” (gơwèt broă lơh “Broă lơh pơrhê” dơ̆ 8).

Tàm càr Dak Lak, dơ̆ do kờp dŭ geh dờp di pơgăp 2 rơbô 900 kơl dung mhàm. Mìng is tàm ƀòn dờng Buôn Ma Thuột, bồ nhai 6 pa do neh geh mờr 1 rơbô nă cau là kuang bàng, công nhân, viên chức, cau lơh broă tus bal ai is rơlao 900 kơl dung mhàm. Bơta do pà gŏ broă ai is mhàm dong kờl cau geh lơh mờ nùs nhơm geh kơnòl mờ kờñ gơboh tus mờ mpồl bơtiàn.

Mhàm là dà gơlòt tàm ală gùng mhàm tàm să jan, tàm hơ̆ geh uă bơnah, tơl bơnah lơh jăt kơnòl krơi is: hồng cầu lơh kơnòl tờm là jun oxy; bạch cầu lơh kơnòl sền gàr să jan; tiểu cầu tus bal tàm broă lơh kơ̆t mhàm, phan dinh dưỡng... mhàm dong kờl lơh geh sùm bơta kis bal mờ geh kuơ tàm broă sơm kòp. Jăt ală bác sĩ đơs, tàm mùl màl, geh uă ngan cau kờñ tơmŭt mhàm, hơ̆ là ală cau roh mhàm tài gơtìp rềs àr tàm gùng lòt, rềs àr tàm broă lơh, sồt să, gơlĭk mhàm tàm phan tơrdih phan sa...; cau gơtìp ală kòp bè mhàm bè ung thư mhàm, ờ pràn chung ntìng, mhàm kal ke nàng kơ̆t, gơlĭk mhàm lơh gơmù tiểu cầu... Bơdìh hơ̆ tai, ală cau reh plai nùs, gùng mhàm, koh klung, bơkiar klung klờm kung kờñ uă ngan mhàm.

Mhàm ờ do ờ dă sơm cau kòp mìng geh ai bơh cau pràn kơl dang ai is mhàm. Jăt khà kờp bơh Anih tờm Huyết học – Truyền máu càr Dak Lak yal, pah nam anih do geh prăp gàr di jăt mờ kơrnoăt mờ geh xét nghiệm rơwah mờ sơbì ală kòp gơtìp tàm broă ai mhàm, bè: kòp HIV, Viêm gan B, Viêm gan C, giang mai, sốt rét... Mpồl mhàm geh tơl niam geh tam pà jăt mpồl mhàm O, A, B ha là AB, tam cah gơs ală bơnah krơi is bè huyết tương, hồng cầu, bạch cầu mờ tiểu cầu mờ geh prăp tàm bơta ndrờm bal, gàr niam broă ai mhàm ờ do ờ dă ai ală hìu sơnơm in, ală kơl dung mhàm lơi ờ tơl niam den sơbì di jăt mờ kơrnoăt geh ai.

Khà kờp bơh Viện Huyết học – Truyền máu Dà lơgar yal, pah nam lơgar he kờñ geh di pơgăp 1 tơlăk 700 rơbô kơl dung mhàm sơm kòp, mơya tŭ do mìng di pal geh di pơgăp 30% broă kờñ ai mhàm sơm kòp. Den tàng, kờñ ngan geh uă cau tus bal ai mhàm is, do là broă lơh niam ờ mìng dong kờl sơm kòp cau kòp in mờ gam cèng geh uă ngan bơta kuơ tus mờ cau ai mhàm in. Bác sĩ Vũ Thị Ngà, Kuang atbồ phòng Kế hoạch tổng hợp, Anih tờm Huyết học Truyền máu càr Dak Lak pà gĭt: “Bè he neh gĭt, mhàm là dùl bơta sơnơm geh kuơ màng ngan. Tus tŭ do, tàm dunia kung bè tàm lơgar he ờ hềt geh dùl bơta phan sơnơm lơi bă tàm là dùl bơta sơnơm lơi gơtùi ala mhàm. Den tàng, mìng geh dùl anih hơ̆ là bơh cau ai mhàm is. Bơta kuơ bơh broă ai mhàm is, gơwèt mờ cau ai mhàm is geh bác sĩ sền gròi tơrgùm bal mờ bơto pơlam sền gàr bơta pràn kơl dang să jan, tơnơ̆ mờ hơ̆ geh xét nghiệm ală kòp gơtờp bơh gùng ai mhàm bè: kòp viêm gan B, viêm gan C, giang mai, HIV, sốt rét... Geh dong kờl xét nghiệm sền gròi wơl di lah cau ai mhàm geh pin ờ niam bè mhàm, kòp gơrềng bal tus mờ gùng ai mhàm. Gam gơwèt mờ cau geh dờp mhàm hơ̆, geh dờp khà mhàm niam ờ do ờ dă, niam, pơgồp bal tàm broă sơm kòp ring niam ha là sơm bời ală kòp gơbàn ờ tơl mhàm”.

Cau tus bal ai mhàm dong kờl kờñ mờ ală broă lơh, ală broă lơh dềt bơh să tờm geh dong kờl geh kuơ tus mờ cau kòp. Bơh broă lơh do geh tơlĭk nùs nhơm, kơnòl gơwèt mờ mpồl bơtiàn, tus bal mờ broă tơnguh bơtàu ngai sơlơ niam bơnĕ rơlao mpồl bơtiàn dê. Là cau tus bal ai mhàm sùm mờr 20 dơ̆, pơn yờ să geh Sở Lao động-Thương binh mờ Xã hội càr Dak Lak jào pà sră jờng rơ tài neh geh cồng nha jăk chài tàm broă ai mhàm dong kờl is, bi Nguyễn Văn Thịnh, kuang bàng Khoa sơndră mờ kòp gơtờp Anih tờm sền gròi kòp tê jê să càr Dak Lak yal: “Ai mhàm dong kờl is là dùl broă lơh niam mờ geh kuơ màng ngan, den tàng, să tờm añ sùm tus bal tàm broă lơh do mờ hòi jà, lam sồr ală bơyô lơh broă bal gùt dar tus bal. Añ kơ̆p kờñ ală cau tŭ geh tơl bơta pràn kơl dang să jan tus bal ai mhàm dong kờl mờ nùs nhơm “dùl ntờc mhàm geh ai, uă dơ̆ rài kis geh ơm wơl”, să tờm añ kung tus bal ai mhàm dong kờl tàm ală dơ̆ pơn jăt tai tus tàm tŭ lơi bơta pràn kơl dang să jan ờ gam ai tai”.

Gam ồng Nguyễn Tuấn Anh, kuang bàng Khoa Sốt rét – Ký sinh trùng – Côn trùng, anih tờm sền gròi kòp tê jê să càr Dak Lak den đơs: “Dờp bal jơnau hòi jà bơh Công đoàn gah lơh sơnơm bal mờ mpồl đơng lam Công đoàn cơ sở Anih tờm sền gròi kòp tê jê să, añ gŏ broă ai mhàm dong kờl cau là dùl broă lơh niam bơnĕ ngan den tàng neh rơcang dan cih măt tus bal tŭ geh broă ai mhàm dong kờl. Bơh 4 dơ̆ ai mhàm dong kờl, añ kơ̆p kờñ să tờm geh pơgồp bal bơnah lơi ai mpồl bơtiàn in nàng dong kờl di tŭ ală cau kòp gam kơ̆p gơn tàm ntờc mhàm nàng geh sơm kòp”.

Gam lŏ Cao Thị Hạnh, Kuang bàng lơh broă tàm phòng Tài chính-Kế toán, Anih tờm sền gròi kòp tê jê să đơs: “Tus bal mờ nùs nhơm ngai chờ ai mhàm dong kờl is, să tờm añ lơh broă tàm gah lơh sơnơm, añ wă loh broă kờñ bơh broă ai mhàm dong kờl cau den tàng neh cih măt tus bal mơ. Do là dơ̆ 4 añ tus bal ai mhàm dong kờl, añ gŏ mùl màl chờ mờ chờ hờp ngan tài să tờm neh pơgồp bal dùl bơnah bơta pràn kơl dang dềt rơhền bơh să tờm tàm broă sền gàr bơta pràn kơl dang să jan ai mpồl bơtiàn in. Di tàm dơ̆ do, añ kung kơ̆p kờñ ală bơyô geh tơl pràn kơl dang tus bal mờ broă lơh do nàng tus pơgồp bal lơh geh uă nùs nhơm tàm gơboh bal, tam pà bal, dong kờl bal”.

Jăt ală cau jăk chài huyết học yal, mhàm là bơta sơnơm sơm kòp kuơ màng ngan, mìng gơtùi ai mhàm dong kờl bơh ală cau pràn kơl dang, geh bơh nùs nhơm niam mờ geh kơnòl bơh tơl nă cau gơwèt mờ mpồl bơtiàn dê. Ai mhàm dong kờl ờ lơh aniai tus mờ bơta pràn kơl dang să jan, geh tŭ gam geh uă bơta niam gơwèt mờ să jan bơh cau ai mhàm dong kờl dê. Ai mhàm dong kờl uă dơ̆ gam lơh bơta jơnkah sắt, gơmù bơta gơtìp ală bơta kòp plai nùs gùng mhàm mờ là broă nàng tơl nă cau sền gròi mờ sền gròi is bơta pràn kơl dang să tờm. Ală cau pràn kơl dang pah dơ̆ ai mhàm dong kờl 9 ml tàm 1 kĭ ñjơ̆ să jan ờ lơh aniai tus mờ bơta pràn kơl dang să jan, cau geh să jan ñjơ̆ 45 kĭ gơtùi ai rơlao 350 ml mhàm pah dơ̆. Tơnơ̆ mờ tŭ ai mhàm dong kờl bơh 3 tus 4 poh, ală bơta tàm mhàm geh wơl bè ờs. cau ai mhàm dong kờl gơtùi tus bal ai mhàm tai tơnơ̆ mờ tơngai geh ai ờ uă ngan là 3 nhai.

Ai mhàm dong kờl ờ roh uă tơngai bal mờ bơta pràn, mơya geh kuơ màng ngan tus mờ mpồl bơtiàn. Dùl bơta mờ ală cau ờ hềt lòt ai mhàm dong kờl ờ gĭt hơ̆ là tŭ ai mhàm dong kờl, khà mhàm bơh cau ai geh prăp tàm anih prăp gàr mhàm. Tơnơ̆ do, di lah gơtìp ală bơta lơi kờñ tus mhàm, den geh pà gời ờ sa priă di mờ khà mhàm neh geh ai lài mờ hơ̆. Tŭ ai mhàm dong kờl, jơh ală phan bal mờ phan lơh broă geh ngui nàng ai mhàm bè: kơl dung ơn mhàm, jrum, đềs, sơn prồm tê ndrờm kloh, mìng geh ngui dùl dơ̆ den tàng ờ gơtùi lơh gơtờp kòp tus mờ cau ai mhàm dong kờl. Tus bal ai mhàm, cau ai mhàm gam geh kham mờ bơto pơlam sền gàr bơta pràn kơl dang să jan ờ sa priă, geh sền gròi mờ yal cồng nha ală broă xét nghiệm mhàm, geh ai sră dờp tus bal ai mhàm dong kờl, dờp phan pà lời kir mờ dong kờl dùl bơnah khà priă lòt rê.

Ală bác sĩ bơto sồr cau ai mhàm dong kờl pal kah: mang lài mờ tŭ ai mhàm dong kờl bañ drơng mang ir; sa di mơ (ờ hoan geh đạm, ờ hoan geh tơngi), bañ ñô ơlăk, bièr lài mờ tŭ ai mhàm dong kờl; rơcang nùs nhơm niam ờ geh bơta lơi; cèng bal sră nggal gơrềng tus mờ să jan tŭ tus bal ai mhàm dong kờl. Tơnơ̆ mờ tŭ ai mhàm dong kờl: gàr niam broă sào sa, lơh broă bè ờs; tơmù ală broă lơh gơrềng tus mờ bơta pràn kơl dang să jan uă bè coh plai, tàp pràn kơl dang să jan, bañ hào chi ñhoa, bañ drơng mang ir; bañ ñô ơlăk, bièr; tơnguh broă ngui ală phan sa niam mhàm bè: poăc, klờm, tăp, dà toh; ngui tai ală sơnơm geh sắt di lah kờñ; tơmù broă ñô bièr, ơlăk tàm ngai sơnrờp tơnơ̆ mờ tŭ neh ai mhàm dong kờl.

Ngai 14 nhai 6 pah nam là ngai Dunia pơn jờng ală cau ai mhàm dong kờl. Geh ală cau ai mhàm dong kờl 40 dơ̆, 50 dơ̆ mờ rơlao mờ hơ̆ mơya ală cau do kung gam bơsram sră mờ lơh broă bè ờs. Ai mhàm dong kờl cau là broă lơh pơnyờ să ngan tài neh di tŭ dong kờl ală cau gơtìp kòp tê jê să, geh tŭ là kòp jroă ngan nàng geh wơl bơta kis. Broă lơh niam do pal geh lơh broă tàm ală tiah, pơgồp bal tàm broă dong kờl ai rài kis niam bơnĕ bềng lìu nùs nhơm kờñ gơboh bal mờ kung là tơlĭk kơnòl bơh tơl nă cau gơwèt mờ mpồl bơtiàn. “Tơl ntờc mhàm geh ai, dùl rài kis ơm wơl”, bơta do neh lơh tơl nă kòn bơnus mờ gùt mpồl bơtiàn gơs niam bơnĕ rơlao, jăk chài rơlao.

Ai is mhàm ờ mìng dong cau gam gơtìp kòp jê, geh tŭ là dong cau ai geh wơl màng kis. Ai is mhàm cèng wơl bơta kươ ờ mìng gơ wèt tus mờ cau dờp mhàm mờ gam jơh bal mờ cau ai is mhàm tai. Nàng git tai bè ai is mhàm, ai is mhàm geh gơ rềng bè lơi tus pràn kơldang să jan, kung bè lơh bè lơi nàng geh mhàm ờdo ờdă? Bác sĩ Vũ Thị Ngà, Kuang atbồ Phòng Kế hoạch tổng hợp, Trung tấm huyết học truyền máu càr Dak Lak geh hơ ală  bơta do bơh dơ̆ lùp jơnau tơ nơ̆ do.

Ơ bác sĩ! Ală cau lơi geh tơl bơta nàng ai is mhàm?

Bác sĩ Vũ Thị Ngà: Ală cau geh tơl bơta ai is mhàm, bè sơnam bơh 18 tus 60 sơnam ai jơh bal cau klau mờ cau ùr in. Bè kơn jơ̆, gơ wèt mờ cau ùr kơn jơ̆ bơh 42 kĭ rlau hơđang, cau klau kơn jơ̆ bơh 45 kĭ rlau hơđang, ờ gơbàn ală bơta kòp jŏ nam bè kòp gùng mhàm plai nùs, huyết áp, gùng tă nhơm, klung pròc. Ờ geh jơnau pơhìn bơ tờp ală bơta kòp bơ tờp bơh gùng tơmut mhàm bè HIV, giang mai, as sồt klờm B, as sồt klờm C…

Dan bác sĩ pà git ală tềl tơnggŏ lơi mờng gơtìp tơnơ̆ tŭ ai is mhàm?

Bác sĩ Vũ Thị Ngà: Ală tềl tơnggŏ mờng gơtìp tơ nơ̆ tŭ ai is mhàm kung ờ huan gơlik geh, tàm tŭ ai mhàm hala tơ nơ̆ tŭ ai mhàm, cau ai is mhàm gơ loh jê bồ, sơ wing mat, geh tŭ gơdan hă tai. Ală tềl tơnggŏ do là dùl êt lơm gời den tàng gơ rê wơl bè ờs mhar ngan. Bơdìh hơ̆ tai, tềng tiah ai ven nàng ai mhàm den digơlan gơtìp gơ kồr jù 2, 3 ngai.

Nàng geh mhàm ờdo ờdă, cau ai is mhàm pal kah bơta lơi lài mờ tŭ ai is mhàm, ơ bác sĩ?

Bác sĩ Vũ Thị Ngà: Nàng geh mhàm ờdo ờdă ai jơh bal cau dờp, cau ai is mờ jơh bal cau lơh broă tơmut mhàm in, cau ai is mhàm pal geh mờng quèng niam tàm rài kis, ñô sa niam. Lài mờ ngai lòt ai mhàm, cau ai is mhàm pal bic tơl lơhă, bañ ñô ơlak bìer, kơphe, bañ chu jràu. Tơnơ̆ tŭ ai is mhàm, cau ai is mhàm pal ơm rlô, bañ lơh broă kơn jơ̆ tàm pơgap 24 jơ, kươmàng là gơ wèt mờ cau măi rơndeh gùng ngài pal ơm rlô bơh 3 tus 4 ngai.

Bè broă sàu sa, cau ai is mhàm pal sa tơl phan pràn, sa phan geh uă vitamin bè plai chi mờ uă protein nàng bơ tơl wơl khà sắt gơtìp roh bơh mhàm geh ai is bè poac kơn rồ, poac iar, tap, dà toh.

Dan ưn ngài bác sĩ!

                                                                            Cau mblàng Ndong Brawl- K' Duẩn