VOV4.K’ho - Tây Nguyên gam ơm tàm nggùl kàl mìu. Gơ wèt mờ tờm kơphe, tơngai do là kuơ màng ngan, tài do là tu\ tơngai mờ tờm chi kờ` uă phơng ngan rlau jơh nàng ròng plai dờng mhar, mờ gam lơh gơr mbur, cat ntê pràn, gơ rềngt us cồng nha lơh geh mờ bơta niam gar kơphe dê. Den tàng, broă ơn phơng, sơngka sền gàr mờ gròi sền kòp tu sa aniai tàm tơngai do là bơta mờ cau tam kơphe sền gròi ngan.

Mờ mờng chài rlau 20 nam tam kơphe, ồng Y Prum Niê, ơm tàm [òn Pôk A, thị trấn Ea Pôk, kơnhoàl Cư Mgar, càr Dak Lak pà git: bulah neh ngui uă broă lơh, kung bè jòi git jơnau yal tàm ală anih yal tơnggit, mơya tàm tu\ tơngai nggùl kàl mìu, hơ\ là tơngai mờ tờm kơphe ròng plai, den bơta jrùh plai kung gam gơlik geh uă ngan. Suơn kơphe ơnàng 1 lồ 4 bơh hìu bơnhă ồng dê tu\ do geh pơgap 100 tờm gơtìp jrùh plai, 50% tàm khà hơ\ gơtìp jrùh tus nggùl khà plai:

“Kờp ngan den lì bơkàu mờ tơt plai uă ngan, tus tu\ tơt plai den `srum plai gơ jrùh. Plai sơlơ dờng den gơ jrùh sơlơ uă. Tu\ do tàm suơn kơphe hìu bơnhă a` dê gơtìp jrùh plai uă ngan, cau jak chài lơh bè lơi pơlam sơngka sền gàr suơn kơphe in, nàng pleh bơta jrùh plai”.

Ờ mìng gơtìp jrùh plai bè hìu bơnhă ồng Y Prum Niê dê, suơn kơphe 1 lồ bơh hìu bơnhă ồng Y Lui Niê, ơm tàm [òn Pôk A, thị trấn Ea Pôk, kơnhoàl Cư Mgar dê gam gơtìp kal ke tài bơh tu sa aniai: “Kal ke lài ngan là gơ jrùh plai, dơ\ 2 là kòp tu sa aniai lơh tờm kơphe chơt, chơt bal mờ tờm tơn. Tu\ do hìu bơnhă a` dê gơtìp `ui jù, `ui `sồp lơh aniai, kung kơp kờ` cau jak chài pơlam nàng kơryan kòp tu sa aniai”.

Gơwèt mờ tờm kơphe, tơngai nggùl kàl mìu do là kuơ màng ngan, tài do là tơngai mờ tờm chi kờ` khà phơng uă ngan rlau jơh nàng ròng plai dờng mhar, mơkung at tai ntê, nha pa – do là ală ntê nàng rơcang nam tơnơ\ in, di lah ờ tơl phơng den cồng nha tơnhàu kơphe kàl do gơmù tơn, mờ gơmù uă tàm kàl tơnơ\ tai. Den tàng, broă ơn phơng tờm kơphe in tàm tơngai do là bơta mờ cau tam kơphe sền gròi ngan. Bi H’Pluen Niê, ơm tàm [òn Tría, xã Ea Tul, kơnhoàl Cư Mgar pà git, suơn kơphe 2 lồ hìu bơnhă bi dê gam rơcang ơn phơng dơ\ 2, mơya bi kung ờ hềt git pal ơn phơng lơi mờ khà ơn là kàr lơi nàng gơ in di pal:

“Tàm tơngai ròng plai den sùm gơtìp kal ke là tu, mo\ lơh aniai mờ jrùh plai, tơngai do den gơ jrùh plai uă ngan. Kờ` tơn jơh bơta do den kờ` ngan geh jơnau pơlam bè ơn phơng dipal ai làng bol in mờ pơlam bơta chài sơngka sền gàr, pơn yơu bè tơngai tu\ do tờm kơphe kờ` ală bơta lơi, yal loh nàng làng bol in gơtùi git”.

Broă gơjrùh plai mờ atbồ tu kòp lơh aniai là ală broă ờ su\k ngan bơh cau tam kơphe tàm càr Dak Lak dê tu\ do. Kờ` hơ ală jơnau lùp bơh làng bol mờ tam pà tai ờ uă broă sền gàr sơnka tòm kơphe tàm tơngai nggùl kàl mìu geh cồng nha, cau ai tơng^t jơnau đơs Việt Nam tàm Tây Nguyên neh geh dơ\ lùp Tiến sĩ Đặng Bá Đàn, kuang atbồ ala măt anih lơh broă bơto pơlam broă lơh sa Dà lơgar tàm tiah đah jum tàm lơgar lơgar mờ Tây Nguyên đơs bè bơta do.

-Ơ Tiến sĩ Đặng Bá Đàn, bè jơnau tơng^t pa do neh yal den broă gơjrùh plai kơphe tàm tơngai do gam lơh cau tam kơphe tìp uă ngan kal ke, jăt Tiến sĩ den bơta lơi lơh gơbàn gơjrùh plai tàm tòm kơphe tơngai do?

Tiến sĩ Đặng Bá Đàn: Broă gơjrùh plai tàm tòm kơphe geh uă bơta, dùl tàm ală bơta geh sền gròi ngan hơ\ là broă phơng sih tòm kơphe in, dơ\ 2 là tơngai do tòm kơphe neh tơnguh dờng plai uă ngan.

Broă tàm pơrlòng phơng bơh broă kờ` căt ntê nha mờ dờng plai geh tàm pơrlòng bal. Broă tai là tài tu kòp lơh aniai, tu\ do `ui nđar sras tơlir, sras jù kung lơh gơbàn gơjrùh plai den tàng he sền gròi sih phơng di pal, he gơtùi sih tàm tòm ha là phơng [ồm hờ đang nha kờ` tơmù bơta gơjrùh plai kơphe in.

-Ơ Tiến sĩ, bơdìh mờ broă gơjrùh plai den broă tu kòp lơh aniai tàm tòm kơphe tu\ do kung uă, Tiến sĩ geh ală jơnau bơto pơlam lơi kờ` cau tam kơphe gơtùi rơcang sơndră mờ tu kòp lơh aniai tu\ do?

Tiến sĩ Đặng Bá Đàn: Tu\ do, bơta aniai tòm kơphe tàm kàl mìu mìng là `ui nđar tơlir. Phan do mờng lơh gơbàn aniai tàm kàl mìu tu\ tòm geh ală ntê cồng nha pa căt, phan do tus mờ lơh aniai, tàm hơ\ uă ngan là ală tòm tam pa, den lơh aniai uă rơlao.

Tu\ gơbàn `ui nđar tơlir den tàm tòm geh gò` mờ bơsềt jù. Tu\ geh `ui nđar tơlir den bơdìh mờ koh ntê gơtìp tu, koh ntê pa căt neh gơbàn aniai mờ lời geh phan geh bơta kuơ, tu\ go\ `ui uă den he ngui sơnơm [ồm.

He gơtùi ngui sơnơm Mát xa, Movento ha là Actara. Tu\ [ồm den [ồm tàm tu\ trồ tiah ra`.

-Ơ Tiến sĩ, gơrềng tus broă [ồm sơnơm gơsơ\t tu den làng bol lùp là tu\ suơn kơphe gơtìp kòp den tus tàm ală hìu tăc sơnơm sền gàr phan tam kờ` blơi sơnơm cèng [ồm tàm ală tòm gơtìp kòp. Mơya mìng tơnơ\ mờ dùl tơngai den tu lơh aniai lơh tai. Bơta lơi là bơta tòm bơh bơta do ơ Tiến sĩ?

Tiến sĩ Đặng Bá Đàn: Mùl màl den geh dùl bơta phan lơh aniai di lah he [ồm dùl bơta sơnơm uă dơ\ den di gơlan lơh bơta hơ\ mờng mờ sơnơm den tàng he pal tam gơl sơnơm.

Dơ\ bàr là he ngui ờ hềt tơl khà geh ai, tàm hơ\ uă ngan là `ui ndar tơlir tu\ [ồm pal [ồm bàr dơ\, tài tàm ală `ui do geh ală dơ\ deh krơi is.

He gơtùi lơh tu\ [ồm dơ\ do gơsơ\t chơ\t `ui dờng mơya `ui dềt ha là tăp `ui ờ hềt gơsơ\t den geh tai `ui.

-Ơ Tiến sĩ, tơngai nggùl kàl mìu là tơngai tòm kơphe lơh plai gơs mhar ngan, den tàng tòm kơphe pal geh dùl khà uă phơng kờ` ròng plai. Mơya sih phơng lơi m khà kàr lơi kung là broă geh uă cau tam kơphe kờ` lùp ngan.

Tiến sĩ Đặng Bá Đàn: Mùl màl tàm broă sơnka sền gàr tòm kơphe den he tam pà gơs 4 dơ\ sih phơng, tơngai do tus tơngai sih phơng dơ\ 2 bloh. Tơngai do he pal kah bơdìh mờ broă sih phơng đạm kờ` tòm kơphe hòn dờng niam den he pal kah bè cali tai.

Kali den geh 2, 3 bơta niam là lơh gơmù gơjrùh plai tài tu\ do plai gơguh dờng pràn, dơ\ bàr là Kali dong kờl tai sơnơm sơndră mlờ kòp tòm kơphe in.

Den tàng pal kah tu\ do là sih mờ khà geh ai 30% phơng đạm, 30% khà phơng Kali jăt kơrnoăt geh ai, hơ\ là khà phơng Kali tu\ do neh gơguh pơn drờm mờ dơ\ sơnrờp mờ jăt khà phơng sih mờ ge sih pah nam.

-Ơ Tiến sĩ, geh dùl bơta mùl màl là, tu\ do uă cau tam kơphe gam sih phơng tòm kơphe in jăt bơta pràn broă lơh sa, geh priă den sih uă, jơh priă den sih di mơ. Bè hơ\ broă sih phơng bè do lơh bè lơi tus mờ broă hòn gơs mờ tơnguih bơtàu tòm kơphe dê?

Tiến sĩ Đặng Bá Đàn: Mùl màl mờ đơs den phơng tòm phan tam in tơl tiah tơl is, ù tiah krơi is, kuơ màng là bơta pràn tơnhào pah nam. Tơnhào uă den tòm bơtơl phơng uă mơya broă sih phơng kung pal ndrờm bal, bè tu\ do broă đạm mờ Kali, mơya kung gam pal ndrờm bal kờ` ờ lơh aniai tus mờ broă hòn gơs tòm kơphe dê.

Dơ\ bàr he pal tơmù ală priă ờ geh kuơ bè ală ntê căt mờ di mờ bơta kờ` den he tơmù, tơmù ală broă gơrềng ờ niam bè tu kòp, kờ` tơnguh cồng nha phơng sih. He tơnguh broă koh ntê, koh cồng di tu\ den he tơmù ală priă bơcri ờ geh kuơ.

-Bè Tiến sĩ pa yal, bơdìh mờ broă sih phơng, sơndră mờ tu kòp den broă koh ntê kơl dìng mờ jì `hơ\t suơn kơphe tàm tơngai do kung pal geh sền gròi, Tiến sĩ geh jơnau lơi bơto bè broă do?

Tiến sĩ Đặng Bá Đàn: Tàm kàl mìu den `hơ\t hòn mhar ngan, kuơ màng ală tiah kơphe tam pa den bă ù gơlời gời geh uă, he ờ tam phan pah nam kờ` kơl dìng den `hơ\t hòn mhar, den tàng he pal jì `hơ\t lài.

Di lah ờ jì den he gơtùi ngui măi pès kờ` tơmù `hơ\t sih phơng di tu\. Gam ală tiah geh tòm kơphe tìm den he pal koh ntê, tài broă koh ntê kơl dìng ờ mìng kờ` lơh tơnguh bơta niam tòm kơphe in mờ gam lơh he in tơnguh cồng nha bơh phơng sih, kuơ màng là phơng Kali niam ngan.

-Ơi, dan ưn ngài Tiến sĩ Đặng Bá Đàn neh yal ală broă lơh tòm ngan tàm broă sơnka sền gàr tòm kơphe tơngai nggùl kàl mìu.

                                                                                                   Cau mblàng K’ Duẩn mờ Ndong Brawl