VOV4.K’ho- Tu\ do, bal mờ tờm chi tam tờm là kơphê, tiêu den sầu riêng kung gam rơhời gơ gơs là tờm chi tam tờm ngan bơh uă cau lơh broă sa tàm càr Dăk Lăk dê, tài bơh tờm chi tam do gam cèng wơl priă jền lơh sa uă ai cau tam in. Mơya, kàl sầu riêng nam do, uă sươn sầu riêng gơbàn jơnau ro ntê, ro plai, gơjrùh plai bơnung dùl ròt gam lơh uă cau tam sầu riêng kơlôi rcăng ngan bè dùl kàl lơh sa ờ geh tơnhàu.

Ồng Y Ngoăn Eban, ơm tàm [òn Kroa B, xã Cuôr Dăng, kơnhoàl Cư Mgar geh mờr 100 tờm sầu riêng Thái Lan. Ồng Y Ngoăn pà gi\t: Sươn sầu riêng hìu bơnhă ồng dê tu\ do gam tàm tơngai tơ\t plai den gơtìp gơjrùh uă ngan. Ồng neh blơi sơnơm sơnơm kơryan gơjrùh plai mờ sơnơm gơ sơ\t bơsềt nàng rê [ồm mơya kung ờ go\ geh kuơ sơl, plai bơnung kung gam pơn jăt tai gơtìp gơjrùh dùl ròt sơl. Dilah bè tàm kàl lài, hìu bơnhă ồng Y Ngoăn Eban lơh geh 15 tấn plai, den kờp du\ kàl do mìng lơh geh pơgăp 6 tấn lơm, gơmù rlau 60% khà plai pơndrờm mờ kàl lài. Ồng Y Ngoăn Eban, đơs: Nam do bơkàu geh uă ngan mơya tu\ duh tài bơh gơrềng bơh trồ tiah dê den tàng gơ ờ jai kong. Sầu riêng mìng gơdờp mờ ù pal sùh ìo den tàng gơtìp gơrềng tus cồng nha lơh geh. Bè broă kơryan bơta do den kung ờ go\ chài gi\t sơl.

Pal đơs ngan là, cau tam sầu riêng tàm ù tiah kơnhoàl Cư Mgar kung gam ờ hềt geh gi\t sơl dipal jơnau bơh tài lơh gơlik jơnau sầu riêng gơjrùh plai bơnung. Uă cau lơh broă sa đơs, sầu riêng gơjrùh plai bơnung là tài bơh bơta tam gơl bơh trồ tiah dê, bàr pe nă cau ndai den đơs wơl là tài bơh tu kòp lơh aniai den tàng tơl nă cau geh broă kơryan krơi is. Mơya, jơnau gơjrùh plai bơnung kung gam gơlik geh sơl. Bơta do gam lơh tus cau tam sầu riêng in gơlơh kơlôi rcăng ngan tài bơh gơrềng tơn tus priă lơh geh. Ồng Y Lực Adrơng, Kuang ătbồ Mpồl Cau lơh broă sa xã Cuôr Dăng, kơnhoàl Cư Mgar, càr Dăk Lăk pà gi\t: Trồ tiah tơngai càl nisơna den tàng gơrềng bal, dơ\ 2 cau lơh broă sa ờ hềt chài ngan bè bơta chài nàng [ồm sơnơm gơ in di tu\ den tàng gơrềng bal là ờ geh tơnhàu. Kơ\p kờ` ngan dà lơgar, kuơmàng là ală trạm dong kờl bơto pơlam broă lơh sa sươn sre geh broă dong kờl ai làng bol in bè bơta chài.

Ai gơ wèt mờ ồng Hoàng Đức Huy, ơm tàm xã Quảng Tiến, kơnhoàl Cư Mgar bal mờ mờng chài rlau 10 nam tam tờm sầu riêng, mơya ồng kung gam gơlơh sền go\ kal ke sơl tàm broă sơngka sền gàr sầu riêng nam do. Ồng Huy pà gi\t, bulah tus bal uă broă lơh bơto pơlam sơngka sền gàr sầu riêng, să tờm ồng kung geh lòt lùp bơsram uă ngan ală broă lơh kung bè đòm jăt ală broă lơh sơngka sền gàr sầu riêng di bơta chài, mơya sươn sầu riêng hìu bơnhă ồng dê tu\ do kung gam gơtìp gơjrùh plai uă ngan sơl, bơta lơh ồng kơlôi sơnơng ngan là pal bơtơl phơng bè lơi den hơ\ sồng là dipal tàm tơngai do. Ồng Nguyễn Đức Huy, đơs: Tàm tơngai tu\ do, he ờ hềt gơtùi ơn phơng hơ\ là he mìng ơn phơng bơh nha lơm, sền gàr nha plai ờ gơtìp tu kòp lơh aniai den tàm tơngai do he pal [ồm sơnơm bè lơi nàng tơrmù [à jơnau gơjrùh plai tài bơh bơh is rơmis chi che dê mờ gơjrùh tài bơh mhar gơrềng, tài bơh trồ tiah den he pal lơh bè lơi?

Ờ go\ di mìng geh tam uă tàm kơnhoàl Cư Mgar lơm, ală nam rềp ndo, sầu riêng geh đơs là dùl tàm ală tờm chi tam lơh geh priă jền uă ngan tài bơh bă ù tam sầu riêng tàm ù tiah càr Dăk Lăk dê neh gơguh tai uă ngan bal mờ rlau 6 rbô lồ sầu riêng mờ geh tam uă tàm [òn dờng Buôn Ma Thuột mờ ală kơnhoàl: Krông Pach, Krông Năng, Krông Buk mờ Cư Mgar. Bơh lòt sền pà go\, kàl sầu riêng nam do, bơdìh mờ kơnhoàl Cư Mgar, tàm uă kơnhoàl ndai tàm càr dê kung geh sơl jơnau plai sầu riêng gơjrùh bơkàu, gơjrùh plai bơnung dùl ròt. Den tàng bè hơ\, bơta mờ uă cau lơh broă sa kơ\p kờ` ngan tu\ do là jòi gi\t geh jơnau bơh tài gơbàn mờ gi\t broă lơh nàng kơryan jơnau do.

Broă gơtìp gơjrùh bơkào, gơjrùh plai dềt mờ atbồ tu kòp lơh aniai là ală broă ờ su\k ngan bơh cau tam tòm sầu riêng càr Dak Lak tàm tơngai do dê. Kờ` hơ mblàng ală jơnau lùp bơh làng bol mờ tam pà ờ uă broă lơh kỹ thuật sền gàr tòm sầu riêng geh cồng nha, Tiến sĩ Mai Văn Trị, Phó kuang atbồ Viện tòm chi sa plai đah jum dà lơgar geh sồr tơnkah tus mờ làng bol bè broă do.

Ơ Tiến sĩ, he go\, tàm tơngai do tòm sầu riêng gam tàm tơngai tơ\t plai mờ broă gơjrùh plai dềt gam lơh cau tam tòm sầu riêng gơtìp kal ke, jăt Tiến sĩ den làng bol lơh broă sa pal lơh bè lơi kờ` tơmù ờ uă ngan bơta gơtìp do?

 Tiến sĩ Mai Văn Trị: Tu\ do tòm sầu riêng gam tàm tơngai tơnơ\ mờ bơkào, sơn đờm tàm tơngai tơ\t plai mờ gơs plai dềt. Tàm tơngai do, bơta kuơ màng là he pal lơh bè lơi dong kờl tòm tơnguh khà tơ\t plai mờ tơnơ\ mờ hơ\ bơyai lơh koh rơha plai, dong kờl khà plai di pal mờ bơta pràn bơh tơl tòm dê.

He pal lơh ndrờm bal broă tuh dà, sih phơng, bơyai lơh rơcang sơndră mờ tu kòp di tu\, sền gàr ntê tòm sầu riêng niam kờ` gàr niam broă ròng tòm sầu riêng hòn gơs niam, dong kờl he geh khà plai jăt mờ jơnau kơ\p kờ` mờ geh khà dờng plai tàm 1 tòm bè he kơ\p gơn.

Ơi, mơya uă làng bol lơh broă sa đơs là, broă tuh dà mờ sih phơng neh tơl, mơya, bơta tu kòp lơh aniai tàm tòm sầu riêng gam gơtìp ờ gơtùi pleh. Di bè hơ\ tiến sĩ gơtùi yal ờ uă bơta tu kòp lơh aniai mờng tìp ngan tàm tòm sầu riêng bal mờ broă rơcang sơndră?

Tiến sĩ Mai Văn Trị: Tơngai do bơdìh mờ broă atbồ dà, phơng di pal den pal kah tus mờ broă atbồ tu kòp kờ` sền gàr ntê dong kờl tòm geh tơl bơta pràn nàng ròng plai. Den tàng, he pal sùm còp suơn kờ` g^t phan lơi lơh aniai mờ geh broă rơcang sơndră di tu\ kờ` gàr niam broă rơcang sơndră mờ tu kòp geh cồng nha.

Làng bol kung pal kah ală broă rơcang sơndră geh ai bơh broă rơcang sơndră tơrgùm bal lài jơh, hơ\ sồng tơnơ\ mờ hơ\ jăt mờ tơl bơta tu kòp lơh gơbàn he geh ală broă lơh mùl màl tai ai ală bơta hơ\ in.

Tàm tơngai do, làng bol pal kah ờ uă kòp gơtòp bè: tu cuh tòm, geh bàr bơta, dùl là mo\ mờ dùl là lơmô nđar kơl dang tơmò tềp jòng. Bàr bơta do tu\ do kung lơh aniai uă ngan tàm ờ uă tiah tam tòm sầu riêng mờ he kung go\ di lah ờ geh broă sền gròi, go\ gờ` kờ` rơcang sơndră den di gơlan lơh chơ\t tòm ha là ờ pràn tòm.

Dùl tàm ală bơta phan tai he pal kah là `ui bơrkuh mờ `ui tơlir. ~ui bơrkuh mờ `ui tơlir mờng sa aniai tàm cồng mờ nha bơnung. Geh ờ uă bơta phan ndai bè sras, sơnde, bung pơrhê kung lơh aniai tàm nha bơnung mờ ală bơkào gam gơlời wơl mờ tàm ală plai dềt.

Den tàng, he pal geh broă sền gròi nàng rơcang sơndră di tu\. Bơdìh mờ broă rơcang sơndră he pal bơtơl phơng di pal kờ` dong kờl tòm tơl pràn niam mờ pơgồp bal tàm broă atbồ tu kòp geh cồng nha. He sùm tus còp suơn kờ` go\ phan lơh aniai mờ he geh broă rơcang sơndră tơrgùm bal kờ` dong kờl suơn sầu riêng geh hòn gơs niam.

Ơ Tiến sĩ, bơdìh mờ broă gơjrùh plai dềt den broă ro ntê kung gơbàn tàm uă suơn tam tòm sầu riêng tàm càr Dak Lak. Bè hơ\, bơta lơi lơh gơbàn mờ broă lơh lơi kờ` bơsong bơta do?

Tiến sĩ Mai Văn Trị: Geh ờ uă bơta tơnơ\ do lơh ntê tòm sầu riêng gơtìp gơjrùh nha, ro chơ\t cồng. lài ngan di gơlan tài ồm rơyas, ồm tòm tài geh ờ uă vi sinh lơh aniai bơh tàm tiah ù, bè phitoptora, phitinum ha là bơsềt tàm ù ndai.

He pal geh cau jăk chài kờ` dong kờl tàm broă sền gròi rơyas kung bè sền ù nàng g^t bè bơta do, kờ` dong kờl tàm broă g^t hơ\ là tài bơsềt lơh aniai ha là ờ. Di lah g^t di phan lơh aniai den he geh ală broă rơcang sơndră tơrgùm bal ai ală phan do in.

Dơ\ bàr, he pal kah phan lơh aniai tàm tòm. Ală bơta phan do tu\ lơh aniai geh lơh gùng pơlam dà gơtìp aniai, lơh broă ngui dà tòm dê gơtìp gơmù mờ bơta pràn ròng tòm gơtìp ờ jai, tòm di gơlan gơtìp gơjrùh nha mờ ro ntê. Dùl bơta lơh aniai mờng geh ngan mờ he mờng go\ tai là sras kò.

Làng bol sơnđan là bơrkuh bò, dơ\ 2 là `ui tơlir. Bè ờs den ală phan do lơh aniai tàm ală nha bơnung, lơh nha gơtìp ờ niam, tam gơl bơta niam jăt bơta pàl, gơrồt lơh nha gơtìp koe\t rơkoe. Bơta do he pal geh broă sền gròi sùm kờ` bơyai lơh rơcang sơndră di pal.

Bơdìh hơ\ tai, bung pơrhê mờ sơnde kung lơh nha gơtìp aniai, lơh nha gơbàn kơ\ kơl jăp, gơtìp pàl, gơjrùh gờ` den lơh tòm ờ geh nha, mờ ntê gơtìp chơ\t ro. Tàm tu\ tòm sầu riêng gơtìp ro, chơ\t cồng den tòm sầu riêng gơtìp ờ pràn. Tu\ neh gơtìp ờ pràn den tu cuh tòm mờ mo\ cuh tòm bơh tàm tiah den ală bơta do lơh aniai bal tàm tòm, lơh tòm sầu riêng gơtìp aniai uă rơlao, den tàng geh pal sền gròi sùm kờ` rơcang sơndră di tu\.

Ơi, dan ưn ngài tiến sĩ Mai Văn Trị, Phó kuang atbồ Viện tòm chi sa plai tiah đah jum dà lơgar neh yal ală broă lơh kỹ thuật tòm ngan tàm broă sền gàr tòm sầu riêng tơngai tơ\t plai.

Cau mblàng Lơ Mu K’Yến  mờ Ndong Brawl