VOV4.K’ho– Tây Nguyên neh geh mìu tàm ua\ tiah. Gơ wèt mờ tờm kơphe, tơngai do là kươmàng ngan, tài do là tơngai mờ tờm chi kờ` ua\ phơng ơn ngan rlau jơh nàng ròng plai gơ in dờng mhar, mờ gam lơh gơlik m[ur, ntê rơcang gàr pràn kơldang gơ rềng tus cồng nha lơh geh mờ bơta niam gar kơphe dê. Den tàng, broă ơn phơng, sơngka sền gàr mờ sền gròi kòp tu sa aniai tàm tơngai do là broă mờ cau tam kơphe sền gròi ua\ ngan.

Mờ mờng chài mờr 30 nam tam, sơngka sền gàr tờm kơphe, ồng Phạm Đình Quê, ơm tàm thị trấn Buôn Trấp, kơnhòal Krông Ana, càr Dak Lak pà git: hìu bơnhă ồng geh 3 lồ kơphe, ndrờm bè nam lơi tơ nơ\ tu\ mìu sơr bơh 4 tus 5 dơ\ den ală bơta kòp tu sa aniai tàm tờm kơphe gơlik geh ua\ ngan: “Tu\ do mut tàm kàl mìu, kòp tu sa aniai gam gơlik geh ua\ ngan, ngan là sras `sồp tàm tờm kơphe gơguh ua\ ngan, dan pơlam làng bol in git bơta chài ơn phơng halà [ồm dà, klah ntê bè lơi, [ồm ală bơta sơ nơm lơi”.

Dùl broă ndai kung geh làng bol lơh broă sa sền gròi là broă ơn phơng tờm kơphe in tàm tơngai do tu\ mờ tờm chi pa sơr lèt gan dùl tơngai jo\ jòng kàl prang duh. Bi Dương Văn Thao, ơm tàm thị trấn Buôn Trấp, kơnhòal Krông Ana pà git: “A` geh nđờ lồ kơphe, nam do den geh ờ ua\ tờm neh kra mờ ờ ua\ tờm tam pa wơl. Tu\ do tàm kàl mìu den a` kung lùp pal ơn phơng bè lơi, ală dơ\ ơn phơng bè lơi nàng gơ in ring bal ai tờm kơphe in, nàng dong plai kơphe dờng mhar mờ gam gơtùi pleh bơta ro plai, jrùh plai tàm kàl mìu”.

Gơ wèt mờ tờm kơphe, tơngai bồ kàl mìu do là kươmàng ngan, tài do là tu\ mờ tờm chi kờ` ua\ phơng ngan rlau jơh nàng ròng plai gơ in dờng mhar, mơkung lơh gơlik ntê, nha pa – do là ală ntê rơcang nam tơ nơ\ in. Den tàng broă ơn phơng tờm kơphe in tàm tơngai do là broă mờ cau tam kơphe sền gròi ngan.

Bi H’Len Niê, ơm tàm [òn Tría, xã Ea Tul, kơnhòal Cư Mgar pà git, sươn kơphe 2 lồ bơh hìu bơnhă bi dê gam rơcang ơn phơng dơ\ 2, bulah bè hơ\ bi kung ờ hềt git pal ơn phơng lơi mờ khà ơn kàr lơi là dipal: “Tàm tơngai ròng plai den sùm gơtìp kal ke là tu, mo\ sa aniai mờ jrùh plai, tơngai do bơta jrùh plai gơlik geh ua\ ngan. Nàng bơsong bơta do pal pơlam broă ơn phơng ring niam làng bol in mờ pơlam bơta chài sơngka sền gàr pơn yơu bè tơngai tu\ do tờm kơphe kờ` ală bơta lơi, yal loh nàng làng bol in git”.

Bơh jơnau yal pa yal, den broă bơtơl phơng mờ gi\t tu kòp lơh aniai ngan là ală bơta kơlôi rcăng ngan bơh cau tam kơphê tàm càr Dăk Lăk dê tàm tơngai tu\ do. Nàng hơ ală jơnau lùp bơh làng bol dê mờ yal tơngi\t tai bàr pe bơta chài sơngka sền gàr kơphê tàm tơngai gùl kàl mìu geh cồng nha, cau lơh báo Anih Jơnau đơs Việt Nam tàm Tây Nguyên geh dơ\ lùp mờ Thạc sĩ Đào Thị Lan Hoa, Phó Kuang ătbồ Phòng Khoa học mờ Lơh broă bal dunia gơ wèt Viện Khoa học Kỹ thuật Nông Lâm nghiệp Tây Nguyên bè broă do. Jà..iăt bal:

Ơi, niam să thạc sĩ! Bol he pa iăt bàr pe jơnau yal bè ală kal ke gam gơtìp tàm ală tu\ sơngka sền gàr kơphê tàm tơngai kàl mìu. Bè hơ\, tàm tơngai do, làng bol pal lơh ală broă lơh tam phan bè lơi nàng kờ` tờm kơphê kis dờng niam, ơ thạc sĩ?

Thạc sĩ Đào Thị Lan Hoa: Ơi, lài ngan den gơ wèt mờ ală sươn lơi mờ bol he ờ hềt jơh lơh broă klah ntê chi lơh m[ur den làng bol pal lơh jơh broă koh klah ntê chi lơh m[ur nàng lơh geh bơta ha pah ai sươn kơphê in. Gơ wèt mờ sươn tam tàm bơrlu\ bal den kung pal lơh mòn dipal sơl ală bơta chi tam tàm bơrlu\ bal do nàng bơta jơnhoa bơh ntê chi kơphê tus chi sa plai tàm sươn êt ngan ơm ngài gơ\p di pơgăp 1thơk. Pơn jăt tai làng bol he pal lơh ală broă, bè jì jơh nhơ\t lơh kloh sươn chi. Dilah tàm sươn geh tờm chi gơtìp tu kòp lơh aniai den he pal koh sơrbì te\, khòm tơrgùm mờ sang te\ hờ bơdìh sươn halà tơ\p chu pơrgu\c. Dilah geh ală tờm chi gơtìp kơn jơ\ pàl nha, ồm rơyas den tờ sơrbì te\ nàng lơh niam wơl bơtô ală tờm chi do mơkung pal ìs ù rcăng ai broă tam bơsir wơl.

Pơn jăt tai là broă ătbồ nhơ\t hòn lềng, den bol he pal jì nhơ\t nàng rcăng ơn phơng tờm kơphê in tàm kàl mìu, pơnyơu bè ală bơta phơng hữu cơ, ală bơta phơng vô cơ. Tàm ală bơta phơng vô cơ den làng bol pal kah là bol he geh ngui ală bơta phơng uă bơnah, di mơ bơnah mờ phơng dùl êt bơnah. Gơ jăt tàm sơnam tờm chi dê, ù tam mờ cồng nha lơh geh bơh sươn chi dê nàng bol he lơh nền khà phơng ơn gơ in dipal. Dilah bè làng bol ờ hềt geh gơtùi chài gi\t phơng ơn gơ in dipal den bol he gơtùi ai lài dùl êt ù lài mờ tu\ trồ mìu halà lài mờ tu\ ơn phơng mờ tơnơ\ hơ\ he pơyua ù do tus mờ Viện Khoa học Kỹ thuật Nông Lâm nghiệp Tây Nguyên in halà ală anih lơh broă geh gơnoar mblàng sền den ală anih hơ\ geh mblàng sền ai làng bol in ală gùng dà dipal mờ bơta geh ngan bơh ù tiah he dê kung bè cồng nha lơh geh bơh sươn chi dê.

Ơ thạc sĩ, dùl tàm ală broă mờ làng bol sền gròi ngan, hơ\ là gi\t tu kòp lơh aniai tờm kơphê. Dan thạc sĩ bơto pơlam làng bol broă chài đal gi\t mờ kơryan ală tu kòp lơh aniai tàm tơngai do?

-Thạc sĩ Đào Thị Lan Hoa: Bol he pal tus sền sươn chi sùm nàng sền go\ mờ rcăng sơndră tu kòp lơh aniai dùl bă di u\ tàm tơngai do. Dilah geh ală tờm chi gam gơtìp ală jơi `ui, bè `ui nsồp, `ui nđar tơlir den bol he geh lòt sền mờ rcăng sơndră dùl bă dipal. Hơ\ là bol he mìng rcăng sơndră lài bơh broă lơh jăt ală broă lơh tam phan bè bol a` neh yal bơh hơđang. Bơdìh hơ\ tai, tu\ dilah jơi `ui do uă ir tus dì khà pal rcăng sơndră den bol he gơtùi ngui ală bơta sơnơm sinh học halà sơnơm hoá học dipal. Mơya, bol a` bơto sồr là dilah tờm chi lơi gơtìp den bol he [ồm mờ jăt jơnau bơto sồr khà, bơnah mờ jăt bơta chài tàm kơldung bơto pơlam bơh phan bơna dê ai gơnoar. Bơdìh hơ\ tai, bol he kung go\ là tàm sươn chi tu\ do geh bàr pe bơta chi gơtìp gu ră sa.

Gơ wèt mờ kòp gu ră sa den bè ờs ală tờm chi gơtìp kơn jơ\ den gam jơngkah wơl bơh kàl lài dê den bol he khòm tơrgùm jơh nha gơrung cèng lik bơdìh sươn mờ chu pơrgu\c te\ jơh. Ai dilah gơ wèt mờ ală tờm chi pa gơbàn kòp den bol he geh sền mờ gi\t tơngai dilah sơnđờm go\ ală dà sàng bè dà tơngi tềng hơđơm măt nha dê den bol he [ồm ală hoạt chất nàng rcăng sơndră kòp gu ră sa mờ sền ngac là [ồm jăt bơta bơto pơlam bơh cau lơh gơlik dê mờ pal [ồm gờ` dilah klung kòp gu ră sa neh gơ rề tềng nha den hơ\ sồng [ồm den cồng nha là ờ go\ [ă tàm. Gơ wèt mờ ală tờm chi gơtìp kòp kơn jơ\ den bol he pal bơkiar lơh tam gơl wơl bơh ală jơi sơntìl vô tính nàng dong sươn chi in ring bal rlau.

Bơdìh hơ\ tai dilah geh kòp pàl nha ồm rơyas den làng bol kung pal lòt sền mờ gơ jăt tàm khà tàm sươn den bol he geh ătbồ dùl bă dipal mờ ai lài ngui sơnơm sinh học mờ pal kah là sơnơm do bol he tuh tềng rơyas chi bơh tờm kơphê dê mờ broă bơsong do den jăt bơta mờng chài bơh bol a` dê den bơsong tàm bồ kàl mìu den là niam rlau. Mờ bol a` kung tơngkah là tu\ ngui sơnơm den pal sac rwah sơnơm tàm sră cih măt ală sơnơm cih tàm sră cih măt sơnơm sền gàr phan tam ai gơnoar geh Bộ Nông nghiệp mờ Phát triển Nông thôn dê ai gơnoar pah nam.

Ơi, dan ưn ngài thạc sĩ neh hơ ală jơnau lùp bơh bol a` dê.

Cau cih Nam Trang- Cau mblàng K’Duẩn mờ Lơ Mu K’Yến