VOV4.K’ho – Mờ bơta [uơn ù pơrhê bazan, Dak Lak ờ mìng tiơng pơn rơ bè kơphe, tiêu mờ gam geh git tus mờ ală bơta chi sa plai niam, bơkah bè sầu riêng, bơ, pơ ò, plai gơ àl… Tàm hơ\, bơ booth là dùl tàm ală chi tam cèng wơl cồng nha lơh sa ua\, pơgồp bơnah dong ua\ hìu bơnhă lơh broă sa tàm Dak Lak bơtàu tơnguh lơh sa hìu bơnhă. Bulah bè hơ\, broă tam mờ sơngka sền gàr bơ booth ờ [uơn bè ală sơntìl bơ ndai. Dùl tàm ală bơta mờ cau tam bơ booth sền gròi tu\ do là bơta tờm chi lì bơkàu ua\ ngan mơya khà tơt plai den dùl êt ngan.

Ồng Nguyễn Thanh Tùng, ơm tàm xã Ea Tân, kơnhòal Krông Năng geh mờr 1 lồ ù tam bơ booth, tờm chi neh mut tàm tơngai gơtùi tơnhàu. Ồng pà git, hìu bơnhă ồng là dùl tàm ală cau lam lài tàm broă tam bơ do tàm tiah do. Ồng neh jòi git nền nòn ngan bè ală bơta chài tam bơ booth. Nđờ nam lài, suơn bơ ồng dê lì bơkàu mờ tơt plai niam ngan, cồng nha tơnhàu mờ bơta niam plai dê ring ngan.

Mờ mờr 200 tờm bơ, pah nam, hìu bơnhă ồng dê tơnhàu geh 15 tấn. Mơya pơgap 2 nam do, kung mờ broă sơngka sền gàr bè lài sơl, mơya khà tơt plai dùl êt ngan bulah bơkàu lì ua\ ngan. Ồng Tùng ờ suk: “Tờm bơ booth tu\ tam den gơwèt ua\ ngan tàm trồ tiah, trồ tiah mờ duh ir den bơkàu lì ua\ mơya khà tơt plai dùl êt ngan, bè nam do, suơn a` dê mìng tơt plai geh pơgap 50%”.

Ai gơwèt mờ mò Hoàng Thị Tần, ơm tàm xã Hòa Đông, kơnhòal Krông Pac, càr Dak Lak, bal mờ bă ù 1 lồ 4 sàu ù tam kơphe, 4 nam lài, mò tam bơr lu\ 60 tờm bơ booth. Bulah tơngai tờm bơ tơt plai kung là tu\ mờ khà pria\ bơ gơmù, mơya pria\ lơh geh bơh tờm bơ neh dong mò tơnguh pria\ lơh geh pơn drờm mờ broă mìng tam tờm kơphe.

Nam do, bơdìh mờ bơta ờ suk trồ tiah prang dờng soat dà ờ [uơn ai tờm kơphe in dờng pràn, mò gam geh dùl bơta ờ suk ndai là kàl bơ do, bơkàu lì ua\ ngan mơya tu\ tơt plai bơnung den ntê gơtìp ro, gơ jrùh plai:

“Nđờ jơt tờm bơ mơya tơt plai ờ huan ua\, tu\ plai dờng kàr bồ duah den gơ jrùh, kơp kờ` ală kuang bàng mờng chài jòi git jơnau bơh tài gơlik geh bơta do mờ pơlam làng bol in broă bơsong nàng dong làng bol lơh broă sa bol hi in”.

Bơta bơ ờ tơt plai lơh aniai ua\ ngan tus cồng nha lơh geh mờ bơta niam bơh suơn bơ dê. Gơwèt mờ ală cau lơh broă sa mìng tam bơ booth bè ồng Hoàng Văn Trung, ơm tàm xã Quảng Tiến, kơnhòal Cư Mgar, tềng đap bơta do neh sơnơng tus broă kơl sang tờm bơ tu\ 2, 3 nam sùm tờm bơ ờ tơt plai:

“Lài do a` tam kơphe mơya tu\ sền go\ tam bơ booth cèng wơl cồng nha ua\ a` neh tam gơl tam tờm bơ, nđờ nam lài pria\ lơh geh bơh tờm bơ kung ua\ đau. Mơya pơgap 2 nam do, khà pria\ bơ gơmù lơyah, bè kàl nam lài gam mìng pơgap bơh 15 tus 20 rbô đông tàm dùl ki\. Ờ git là tài bơh tam gơl trồ tiah halà là ờ mờ kàl lài pơn drờm mờ kàl do ờ go\ tờm bơ tơt plai. Dilah ờ gơtùi tai den pal tam gơl tam chi ndai”.

Kung bè ua\ chi tam ndai, tờm bơ gam mut tàm kàl tam pa bal mờ ală suơn bơ booth gam tơt plai bơnung. Bơta mờ cau lơh broă sa sền gròi tu\ do là sơngka sền gàr, bơ tơl phơng ơn bè lơi nàng gơ in dipal kờ` tơrmù [à bơta jrùh plai, tờm chi dờng pràn, ai cồng nha mờ bơta niam ua\.

 Tòm [ơ booth tu\ do gam tàm tơngai ròng plai dềt, den tàng pal geh tơl mờ ndrờm bal ală bơta phơng, đa, trung vi lượng. Bal mờ hơ\ làng bol kung sền gròi tus mờ bơtơl broă phơng hữu cơ kờ` tòm [ơ geh sa phơng [uơn.

Bè hơ\, broă ai phơng bè lơi là tơl mờ ndrờm bal, sih phơng bè lơi di pal. Tiến sĩ  Phạm Công Trí, kuang atbồ môn hệ thống nông lâm nghiệp, Viện Khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp  Tây Nguyên  geh yal bè tơngu me do.

-Ơ ồng, bơta ngan ngồn bơh tòm [ơ booth geh bơta lơi krơi is mờ ală bơta phan tam ndai mờ he pal kah bơta lơi tu\ tam bơta phan tam do?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: Tòm [ơ là dùl bơta phan tam pràn, den tàng broă ngui phơng kung uă ngan sơl. Làng bol lơh broă sa kờ` tơnguh cồng nha, geh uă cau tơrgùm tàm broă sih phơng NPK, bơh tu\ hơ\, bơta trung vi lượng tàm suơn ờ uă ngan.

Tơnơ\ mờ 2, 3 nam geh plai, cồng nha geh uă den tòm [ơ gơtìp ờ sô tài ờ tơl trung vi lượng, den tàng bol a` go\ geh uă ngan suơn tam [ơ ngai sơlơ lì bơkào sơlơ kal ke. Bơkào lì mơya rơyas ờ tơl niam. Bồ rơyas gơtìp tu luh, gơtìp bơsềt lơh aniai mờ tòm [ơ den dờng, den tàng broă ngui hoá chất ai tòm [ơ in là ờ gơdờp.

Mờ tòm [ơ là tòm chi sa plai den tàng [ồm hoá chất kung ờ niam. Cờn rơyas  uă, den tàng broă atbồ rơyas dềt mờ hoá chất ờ geh cồng nha. He go\ là, mờ ală suơn geh ngui ală bơta phơng hữu cơ sinh học den geh cồng nha rơlao, rơyas  pràn mờ bơta sùh ìo tàm kàl lì bơkào tòm [ơ dê ờ hoan gơbàn. Den tàng bơkào kung niam.

Tu\ rơyas ờ gơtìp aniai den broă jồp trung vi lượng niam ngan, den tàng broă ờ tơl BO mờ kẽm tàm tòm [ơ ờ tơngo\ loh làng. He go\ tòm [ơ lì bơkào mờ tơ\t plai bè ờs. Gam ală suơn tòm [ơ geh rơyas ờ pràn ha là he mìng tơrgùm sih phơng NPK mờ ờ tơl trung vi lượng den he go\ ờ tơl BO, kẽm tàm dùl mờ uă vi lượng ndai gơbàn  uă ngan, lơh gơbàn ro bơkào, ròn plai dềt.

Tu\ trồ mìu bồ kàl, geh dùl khà uă đạm tàm nhơm trồ tiah kung bè làng bol sih phơng bồ kàl mìu kơphe in geh dùl khà đạm uă den trung vi lượng ờ geh, den tàng broă gơtìp gơjrùh plai sơlơ gơbàn uă.

-Ơi,  bè ồng pa yal, den broă kờ` trung vi lượng là pal geh gơwèt mờ phan tam, tàm hơ\  geh tòm [ơ booth, ồng gơtùi đơs loh rơlao tai bè ală bơta trung vi lượng do?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: Tu\ do, tàm tòm [ơ den ală broă kơlôi sơnơng tàm lơgar Việt Nam kung mìng pa sơn đờm lơh. Mơya ală broă kơlôi sơnơng bơh bol a` geh ai tơngo\ là Magie geh kuơ màng gơwèt mờ tòm [ơ.

Tài tơngai sơnrờp kàl mìu bơta tam gơl duh mrềt geh uă, ală nha bơnung pa căt di lah ờ tơl magie  den diệp lục mờ bơta pràn nha ờ uă. Bơh tu\ hơ\ di lah ờ tơl magie den khà gơjrùh plai dềt tàm tu\ tam gơl bơta duh mrềt geh gơbàn.

Gơnoar bơh kẽm kung geh kuơ màng ngan tài kẽm kung là dùl bơta phan kờ` tơnguh bơta tam gơl kung bè tơnguh bơta pràn kơl dang nha dê, bơh tu\ hơ\, lơh gơmù bơta ờ tơl dà tàm tòm [ơ. Kẽm kung là bơta phan lơh gơsồr geh bơta dờng plai, sơndră mờ bơta ờ niam tềng boai plai kung bè tàm nha tòm [ơ.

Den tàng mờ he go\ di lah kẽm geh tơl den cồng nha bơh tòm [ơ geh niam. Gam BO là dùl bơta phan kuơ màng tàm tơngai bơh bu\t bơkào tus mờ gơmòn gơs plai [ơ, di lah ờ tơl BO den gơbàn ro bơkào, chơ\t ròn plai ha là ro boai plai. Ală bơta tu\ do neh kơlôi sơnơng den kẽm, BO, Magie geh kuơ màng ngan.

Mơya bol a` kung sồr tơnkah là, mờ khà di pal  den cồng nha hơ\ sồng geh niam. Di lah làng bol sih ală bơta phơng geh ală bơta trung vi lượng ờ ndrờm bal, ờ gơdờp den di gơlan gơbàn khih trung vi lượng. Den tàng niam ngan là he pal kơlôi sơnơng nền nòn ală jơnau bơto sồr.

Dơ\ bàr tai là he ngui ală phơng sih geh mờng ngui den khà đạm, lân, cali hơ\ sồng mùl màl ndrờm bal, den cồng nha tòm [ơ he dê geh uă.

-Ơi, bơdìh mờ bơta phơng den broă rơcang sơndră mờ sơm kòp tòm [ơ in kung là broă lơh geh kuơ màng ngan sơl. Bè hơ\, ală bơta kòp [uơn gơbàn ngan gơwèt mờ tòm [ơ booth là kòp lơi, cau tam [ơ pal kah bơta lơi kờ` tơmù bơta tu kòp lơh aniai ơ ồng?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: Broă ngui phơng hữu cơ uă bơh ală bơta nha chi gơjrùh, phan gơjrùh tềng tiah ù ờ pràn den tàng tu luh mờ ală bơta kòp tàm rơyas geh uă. Den tàng broă lơh lài ngan là he ai phơng hữu cơ vi sinh kờ` ai vi sinh tàm hữu cơ geh lơh tơrdih nha chi pơgồp bal mờ lơh gơmù ală bơta kòp tàm rơyas mờ ală bơta kòp tềng tiah ù geh gơmù.

Ală kòp bè toh tềng plai [ơ, ồm plai [ơ, sồt tềng tòm [ơ… tòm [ơ booth den ală bơta do pal kah ngan. Tàm hơ\ kuơ màng là tòm [ơ booth là tòm gơtìp bơsềt Phitoptora lơh gơbàn uă ngan, den tàng gam gơlời tềng ntê, nha ồm tàm tiah ù di lah ờ lề mhar ha là ờ geh sền gròi den ală bơta tơngo\ gơbàn ală bơta kòp tài bơsềt phitoptora lơh gơbàn uă ngan.

Nha [ơ kung là anih kòn `ui sơmăc pồn, den tàng nha [ơ tàm suơn uă den di lah kàl mìu tus lơh ờ niam tus mờ làng bol lơh broă sa. Di lah he ơla mờ phơng hữu cơ den geh pơgồp bal tàm broă lơh lề nha tềng tiah ù den geh cồng nha uă ngan. Mờ di lah he pơgồp bal ală bơtô tơrgùm nha tàm hơ\ den pơgồp bal mờ sih phơng hữu cơ vi sinh kờ` lề nha den cồng nha geh niam rơlao.

Di lah he sih phơng hữu cơ tòm [ơ in uă ir den broă tòm [ơ geh ngui phơng uă mơya sơlơ\u wơl den rơyas tòm [ơ gơtìp kòl uă dơ\ tàm nam den kung lơh gơbàn gơjrùh plai [ơ.

Den tàng, mờ tòm [ơ bol a` bơto sih 2 dơ\ tàm 1 nam den hơ\ sồng geh bơta niam. Tài ală tòm geh dơm chi dờng mờ he sih ờ uă bè ală bơta phan tam ờ jo\ tơngai ndai den cồng nha ờ geh uă.

-Ơi, dan ưn ngài ồng uă ngan!

Cau mblàng K’Duẩn mờ Ndong Brawl