VOV4.K’ho - Tu\ do, tờm sầu riêng gam mut tàm tơngai lì bơkàu tơt plai. Do là tơngai kuơ màng ngan, tài gơ rềng tus cồng nha lơh geh, bơta niam bơh sầu riêng dê. Den tàng, sồr cau tam sầu riêng pal geh ală broă lơh kỹ thuật dipal. Geh uă hìubơnhă gơtìp kal ke tàm broă sơngka sền gàr sầu riêng tàm tơngai do.

Sơn đờm tam sầu riêng Đôna bơh nam 2008, ồng Nguyễn Văn Hưng, ơm tàm thị trấn Phước An, kơnhoàl Krông Pach, càr Dak Lak pà git, bulah neh bơsram mờng chài tàm uă tiah, jòi git uă broă lơh kỹ thuật sơngka sền gàr tờm sầu riêng tàm tơngai lì bơkàu, tơt plai bơnung, mơya suơn sầu riêng rlau 3 sàu bơh hìu bơnhă ồng dê kung ờ lơh geh cồng nha jat bè bơta kơp kờ`:

“Lài do den a` jat bè bơta geh is là lì bơklàu kàr lơi kung lời jơh kàr hơ\ tơn, tơnơ\ hơ\ den gơ jrùh jơh, den cau đơs là ờ go\ di lời bè hơ\, pal klah [à bơkàu đah bơdĩh nsrum, mìng lời bơkàu bơh tàm tờm gời, hơ\ sồng a` kung lời bè hơ\ sơl, mơya gơ kung gam jrùh jơh. Hơ\ sồng tơnơ\ hơ\ tai, geh cau đơs là ờ di bè hơ\, pal lời bơkàu bơh tàm tờm 1 thơk, 1 thơk nggùl, bal mờ broă lời bơkàu in lì bè hơ\ den he pal klah [à, lời 20 phơng dùl nsrum den gơ geh cồng nha uă rlau. Mơya tu\ a` lơh jat bè hơ\ den cồng nha lơh geh kung gam lơyah bè ờs. Den tàng a` ờ git lơh bè lơi nàng tờm sầu riêng in tơt plai”.

Ờ mìng gơtìp jrùh bơkàu sầu riêng bè hìu bơnhă ồng Hưng, mờr 100 tờm sầu riêng bơh hìu bơnhă mò Thái Kiều Phượng, ơm tàm [òn Kô Tam, xã Ea Tu, [òn dờng Buôn Ma Thuột gam gơtìp jrùh plai bơnung. Mò Phượng pà git, hìu bơnhă mò dê neh ngui ală broă lơh kỹ thuật bè [ồm dà, ơn phơng mơya bơta jrùh plai bơnung kung ờ jơh sơl. Jat kờp du\ mò dê, mờ bơta jrùh plai bơnung bè tu\ do, suơn sầu riêng mò dê digơlan gơmù cồng nha tơnhàu 30% pơn drờm mờ kàl lài:

 “Hìu bơnhă a` dê kung sơngka sền gàr, kung [ồm dà uă ngan, tàm 5 ngai halà 10 ngai den [ồm 1 dơ\, kung ơn phơng, [ồm sơnơm sùm, sơnơm `ui, sơnơm bơsềt, sơnơm bung pơr hê mơya ờ git `chi bơh tài mờ gơ jrùh bơkàu, tu\ do bơkàu ro, plai bơnung kung gơ jrùh sơl. Kơnờm cau jak chài pơlam bơta chài nàng a` in bơsram jat, sơngka sền gàr tờm chi gơ in gơs niam”.

Geh mờng chài rlau 20 nam tam sầu riêng, mơya ồng Y Hrah Êban, ơm tàm [òn Kô Tam, xã Ea Tu, [òn dờng Buôn Ma Thuột kung gam go\ bơta kal ke ngan rlau jơh tàm broă sơngka sền gàr tờm sầu riêng tàm tơngai lì bơkàu, tơt plai là sền gròi kòp tu sa aniai. Ồng Y Hrah pà git, bulah tus bal uă broă lơh bơto pơlam sơngka sền gàr sầu riêng, să tờm ồng dê kung lòt bơsram uă ngan ală broă lơh kung bè ngui ală broă lơh sơngka sền gàr tờm sầu riêng di mờ bơta chài geh pơlam, mơya pah nam, suơn sầu riêng hìu bơnhă ồng dê kung gam gơtìp uă ngan kòp tu sa aniai, khà tờm chi chơt tài kòp tu sa aniai kung gam gơlik geh rah rài:

“A` go\ tàm tờm sầu riêng sùm geh ală bơta kòp bè kòp hòr bơ sơt là lài ngan, kòp do den kơryan kung gơtùi sơl, mơya tàm 10 tờm den mìng mìng geh bơh 1 tus 2 tờm jơh kòp, dơ\ 2 tai là tu cuh tờm, kòp do den ờ geh broă lơi gơtùi kơryan. Hơ\ sồng gơtìp rơ tèl, tờm chi gơtìp kơmhồ đang tờm jơnhua, pa do a` neh plồ kơmhồ, bong sơnơm mơya ờ gơtùi kơryan kòp. Kơnờm ală cau jak chài geh broă lơh lơi pơlam nàng a` in bơsram đòm jat”.

Den jơnau gơrung bơkàu, gơjrùh plai mờ gi\t tu kòp lơh aniai ngan là ală bơta kơlôi rcăng bơh cau tam sầu riêng tàm càr Dăk Lăk dê tàm tơngai tu\ do. Nàng mblàng hơ ală jơnau lùp bơh làng bol mờ gơ\p bơyô dê mờ yal tai bàr pe gùng dà broă lơh bơta chài sơngka sền gàr tờm sầu riêng geh cồng nha, cau lơh báo Anih jơnau đơs Việt Nam tàm Tây Nguyên boh bơr mờ Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường, Kuang atbồ Bộ môn Lơh broă brê bơnơm mờ Chi sa plai gơ wèt Viện Nông Lâm Nghịêp Tây Nguyên bè broă do.

Ơ Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường, tàm jơnau cih sền go\ ngan ngồn pa yal den gơtùi sền go\ là, bơta geh ngan gơrung bơkàu, gơjrùh plai bơnung geh tiah sơnđan là plai mơda tàm tờm sầu riêng tàm tơngai tu\ do gam lơh cau tam sầu riêng in tìp kal ke, jat Tiến sĩ den bơta lơi là jơnau lơh gơlik jơnau do?

Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường: Broă gơrung bơkàu, gơjrùh plai tàm tờm sầu riêng geh uă bơta den làng bol kah puan bơta tơnơ\ do: Dơ\ dùl là làng bol kah gàr sùm bơta sùh ìo tàm sươn chi tài bơh dilah ờ geh bơta sùh ìo halà tuh dà ờ tơl, halà jơngkah ir dà den tờm chi kung geh gơtìp tam gơl bơta kis dờng sơl, den gơ kung lơh gơlik jơnau gơrung bơkàu, gơjrùh plai. Bơta dơ\ bàr là làng bol kung pal kah tàm tơngai tờm sầu riêng geh bơkàu den bol he ba` ơn uă ir phơng tàm bơrlu\ bal geh phơng đạm uă, kuơmàng jơnau bol he ơn phơng Kaliclorua den kung gơrung bơkàu uă ngan sơl. Bơta dơ\ pe là tàm ală tu\ geh bơkàu tơ\t plai den làng bol pal kah là bol he ba` crài ù tàm sươn chi tài bơh digơlan bol he tàm tu\ crài den rơyas pa hòn gơtìp tăc uă ngan mơkung tam gơl bơta kis dờng mờ gơrung bơkàu uă ngan. Bơta dơ\ puan là bol he ờ go\ di klah mòn nsrum nha chi tàm tơngai do, kuơmàng là bol he òt ntê, koh ntê kung lơh ờ niam sơl tus mờ bơta kis dờng chi dê mờ gơrung bơkàu uă ngan.

Ơ Tiến sĩ, jat jơnau lùp bơh bol a` dê, den tu\ do cau tam sầu riêng sùm ngui broă lơh klah bơkàu nàng kờ` sang [à bơkàu hòn tềng ală anih ờ kuơ, jat Tiến sĩ, nàng klah bơkàu dipal den pal geh ală bơta pal kah lơi?

Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường: Broă klah bơkàu là kuơmàng ngan, tài bơh tu\ bol he klah bơkàu, den bol he geh rơndăp tăp bơh sơnrờp anih geh bơkàu mờ tơ\t plai mờ gơ geh gơlam tus broă ring bal plai den bol he tơnhàu. Làng bol kung pal kah là, broă klah bơkàu den gàr wơl ală bơkàu geh vuông góc mờ gùng bơh tờm chi dê halà rùp chi. Tài bơh anih do den tu\ plai dờng dilah mờ ờ di den geh gơtìp pă uă ngan. Dơ\ bàr là bol he lời sơngyùr bơkàu rềp bal mờ tờm mờ ntê dờng ngan rlau jơh, ba` lời bơkàu mờ plai ơm rềp tềng cồng ntê. Mờ kuơmàng tàm do, làng bol pal kah pik lơngkòt sầu riêng in lời gơ in ờ go\ di jơnhoa rlau 6 thơk. Dilah bol he lời lơngkòt jơnhoa rlau 6 thơk den bơnah phơng ròng gàr tàm ntê jơnhoa uă ngan, gơ ờ tơrgùm ròng gàr ală ntê dờng. Tàm ală tu\ geh bơkàu tơ\t plai, bol he kung gơtùi geh broă lơh [ồm MKB hơ\ là uă phơng lân mờ kali êt ngan kung pal [ồm geh 2 dơ\ mờ pah dơ\ yah 12 ngai nàng tơrmù uă ngan bơta gơjrùh plai.

Loh làng, klah bơkàu kung pơgồp bơnah gàr khà tơ\t plai niam rlau. Mơya, nàng kờ` tờm sầu riêng kis dờng kơ\ kơl jăp den tu\ tơ\t plai bol he pal gàr wơl pơgăp nđờ plai sầu riêng tàm dùl tờm là dipal, ơ Tiến sĩ?

Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường: Bal mờ bơnah plai geh tàm tờm chi den bol a` kơlôi sơnơng den gơ jat tàm sơnam tờm chi dê, gơ jat tàm tơngai geh plai, gơ jat tàm bơta pràn tờm chi dê, tơngai geh plai tus tơnơ\ bol he mìng lời wơl bơh 90 tus 120 nơm plai tàm dùl tờm chi mờ bol he pal gàr sùm jat nam. Tài bơh bol he gi\t, tờm sầu riêng digơlan dùl nam gơ plai uă ngan, mbòr ngan mơya nam tơnơ\ gơ geh ờ pràn mờ ngan tài bơta ờ pràn te\ hơ\, bol he ba` lời wơl uă ir plai nàng tờm chi in geh bơta pràn niam, rcăng ai ală nam pơn jat tai in. Ai dilah bol he lời uă ir plai den tờm chi jồp phơng tam pà ròng gàr plai uă ngan, ờ tơrgùm geh den plai kung gơtìp dềt mờ ờ ndrờm bal mờ gơlơh pêng pòng sơl.

Ơ Tiến sĩ, bơdìh mờ jơnau geh ngan gơjrùh plai bơnung, bơta sầu riêng kòp kung geh cau tam sầu riêng sền gròi sơl. Bè gơ wèt mờ jơnau sươn sầu riêng gơtìp tu cuh tờm, gơhòr bơsơ\t mờ gơtìp toh jù, den tàm jơnau gơbàn bè do den Tiến sĩ geh jơnau bơto pơlam bè lơi?

Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường: Dơ\ dùl là kòp gơhòr bơsơ\t dàng tờm gơ uă ngan, bơta do là tài bơh 2 mpồl bơsềt phitopphira mờ phusadium lơh aniai. Tìp bơta bè do, bol he pal sền go\ gờ` mờ pal còr gơ in jơh dà jù mung tàm kơmhò chi, ngui rirumin bong tềng tờm chi. Dơ\ bàr là gơ tơngo\ toh jù uă ngan tềng tờm chi. Hơ\ là gơlơh bè kòp tảo. Đơs ngan den kòp tảo là ngòt rơngơ\t ngan tài bơh gơ geh lơh ro uă ntê. Jơnau là tài bơh tàm kàl mìu tàm tờm chi sùh ìo kung uă sơl. Ngan tài bơh bol he ờ lơh ntê, ờ mòn nsrum nha chi gơ ha pah den tàng tờm chi, kơmhò chi rơlu\ rơlùn gơtìp sùh ìo den tàng lơh gơlik tảo do. Broă kơryan tảo bol he gơtùi lòt tus hờ hìu tăc sơnơm sền gàr phan tam bol he blơi mờ rê [ồm tơn tềng tờm chi. Kơryan bơta do, den tơnơ\ mờ tu\ neh jơh pik plai tơn, den bol he lơh ha pah sươn chi tơn nàng lơh bè lơi tàm sươn geh bơta àng mat tơngai sòl tàm tờm chi, tu\ kơmhò chi ro den ờ gơtùi geh tảo ờ. Bơta dơ\ pe là tu cuh tờm. Tu cuh tờm den kal ke ngan kơryan jơh. Bol he pal gi\t geh tu cuh tờm mờ kàl kung kìm gơ gơs tu uă bơh gơ dê, tàm nhai 3, nhai 4 uă ngan òng mờ kung kìm, den bol he pal kơryan tơn den gơ ờ gơ gơs tu uă mờ deh tăp. Ai tàm tu\ dilah chi neh gơtìp cuh tờm den bol he gơtùi ngui sơnơm [ă tàm iu\ tàm đềs hơ\ sồng mơl tềng tiah gơtìp cuh tờm nàng gơ sơ\t tu.

Ơi, ưn ngài Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường, Kuang atbồ Bộ môn Lơh broă brê bơnơm mờ Chi sa plai, Viện Nông Lâm Nghiệp Tây Nguyên neh bơto pơlam ală broă lơh chài kuơmàng tàm broă sơngka sền gàr sầu riêng tơngai geh bơkàu, tơ\t plai.

Cau mblàng Lơ Mu K’Yến mờ K’Duẩn