VOV4.K’ho - Tu\ do, Tây Nguyên neh sơn đờm mut tàm kàl mìu, là tơngai nàng tam uă bơta chi tam. Tàm tu\ phan lơh gơs bơh 2, 3 bơta chi tam tờm ngan bè kơphe, tiêu gơmù khà priă tac tàm tơngai jo\ jòng, nam do cau lơh broă sa kờ` tam gơl tam uă bơta chi sa plai. Bơta ờ suk bơh làng bol dê là anih lơh gơlik, bơta niam kung bè bơta digơlan tac phan lơh gơs ai ală bơta chi tam do in.

Hìu bơnhă ồng Nguyễn Đình Cừ, ơm tàm xã Hoà Đông, kơnhoàl Krông Pach, càr Dak Lak geh rlau 1 lồ kơphe neh kra ràm tam bơrlu\ mờ tờm tiêu. Tềng đap bơta khà priă tac phan lơh gơs bơh 2 bơta chi tam do dê sùm gơmù lơyah, kàl mìu nam do, hìu bơnhă ồng geh jơnau kờ` tam bơrlu\ 2, 3 bơta chi sa plai, mơya gam kwi kuơ, tài neh geh tu\ gơ di blơi ală sơntìl ờ niam:

"Kơphe là tờm ngan, mơya tu\ do neh kra ràm, tam pa wơl kung chơt, tu\ do pal tam bơrlu\ chi sa plai. Tu\ do ờ git tam chi tam lơi nàng gơ kờ` mờ ù Tây Nguyên dê. Bè bơta tờm sơntìl den kung li la ngan, 1 tờm ngan den geh tus 9 tờm ờ ngan; geh ală tờm tam tus rlau 10 nam mơya kung ờ tơt plai sơl. Drà kă bro tờm sơntìl tu\ do li la ngan. A` neh geh tu\ blơi sơntìl bơ tam tus 7, 8 nam mơya ờ tơt plai den tàng pal kơl sang. Cau lơh broă sa tu\ do kal ke ngan, tam tiêu tu\ do tơnhàu geh uă mơya tac den ờ yòm.

Tàm tiah tam uă kơphe mờ tiêu, hìu bơnhă ồng Nguyễn Văn Đương, ơm tàm thôn 86, xã Ea Tiêu, kơnhoàl Cư Kui`, càr Dak Lak kung ờ suk ngan tu\ sac rơwah ală bơta sơntìl chi tam pa. Mờ 2 lồ ù tam phan, kàl pa do, hìu bơnhă ồng dê tơnhàu geh 4 tấn tiêu, 1 tấn mờ ngùl kơphe bal mờ dùl êt sầu riêng. Tềng đap bơta khà priă tac tiêu mờ kơphe gơmù lơyah, tu\ do mìng gam bơh 30 tus 40 rbô tàm 1 ki\, hìu bơnhă ồng dê tam gơl tam bơrlu\ tờm macca mờ sầu riêng.

Ồng Đương pà git, làng bol lơh broă tàm thôn ndrờm lòt blơi is uă bơta sơntìl chi tam tàm uă tiah nàng tam bơrlu\ tàm suơn kơphe mờ suơn tiêu mơya ờ gơtùi git anih lơh gơlik, bơta niam kung bè drà kă bro tac bè lơi: Tàm nggùl tờm tiêu mờ kơphe den tu\ do he tam bơrlu\ tờm macca mờ sầu riêng.

"Tu\ do jat jơnau kờ` tàm drà kă bro den he tam bè hơ\ lơm, kung ờ gơtùi git anih blơi tơ nơ\ do bè lơi, den ờ cau lơi gơtùi git. Tờm macca tu\ do gam geh tac uă bè hơ\, mơya ờ git anih lơi blơi. Cau lơh broă sa den ờ git, mìng kơp tàm bơta bơtuah lơm, ờ git bè lơi. Tu\ do he tam uă bơta chi tam, chi tam lơi tac yòm den geh cồng, ai dilah tac ờ yòm den kong hoàc huơr. Tu\ do khi tam uă ngan chi tam, bơ booth, sầu riêng, macca, tàm suơn tiêu kung geh sầu riêng, hơ đơm den tam đinh lăng, ca, rơmit… đơs bal là uă ngan. He jòi git is lơm gơ dê, tờm chi lơi gơtùi den nam tơ nơ\ tam tai, dilah ờ gơtùi den sang.

Ồng Nguyễn Đức Thạch, cau tờm 1 suơn ờng dùl nă să is tàm xã Hoà Thắng, [òn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dak Lak pà git, ală nam lài, tàm bồ kàl mìu, cau lơh broă sa tus blơi sơntìl kơphe mờ tiêu uă ngan, mơya nam do drà kă bro tờm sơntìl ờ geh uă cau blơi. Tu\ do nam lài, pah ngai anih lơh gơlik sơntìl tac geh 2, 3 rbô geh tu\ bơh 4 tus 5 rbô tờm sơntìl kơphe, mơya nam do khà blơi lơyài ngan; mìng is tờm sơntìl tiêu ờ geh cau blơi tơn. Uă ngan làng bol lùp blơi ală bơta chi sa plai bè sầu riêng, bơ, pơnat, chôm chôm… ngan là tờm macca gam tàm bơta ờ geh tơl tờm sơntìl tac mờ priă tac sơntìl jơnhua:

"Bơta drà kă bro tờm sơntìl ờ uă cau blơi. Làng bol tu\ do tam phan jat srơh, tờm lơi tac yòm den khi tam tờm hơ\, tờm lơi mờ phan lơh gơs gơmù khà priă den ờ tam tai. He lơh gơlik tờm sơntìl den kung ờ gơtùi kờp du\, den tàng tàm suơn ờng he dê tơl bơta tờm sơntìl pa geh 1 êt, nàng cau nac in tus den geh cau blơi kơphe, geh cau blơi sầu riêng, bơ hơ\ sồng chi brê kung pal geh nàng tac. Tu\ do geh tờm macca gam geh blơi uă ngan mờ geh tờm dổi nàng ai gar. Tờm sầu riêng, nam lài a` tac yòm ngan mơya tu\ do 2, 3 anih dềt khi kung ờng sơntìl uă ir den tàng khà lơh gơlik uă rlau mờ jơnau kờ`. Nam lài tu\ do là làng bol neh lòt blơi uă ngan mơya nam do tac lơyài ngan.

Ờ kờ` mờ tờm tiêu, ờ sền gròi tus tờm kơphe, tam gơl tam chi sa plai pa, krơi is gam là bơta ndrờm bal bơh cau lơh broă sa Dak Lak dê. Làng bol đơs là, broă tam bơrlu\ uă bơta chi sa plai tàm suơn kơphe mờ tiêu geh tơnguh priă lơh geh. Mơya, bơta tam gơl chi tam cèng bơta srơh do gam ơm tềng đap jơnau digơlan gơtìp aniai uă, ngan là tu\ anih lơh gơlik, bơta niam tờm sơntìl, bơta chài tam sơngka sền gàr ờ niam.

Tềng đăp mờ broă phan geh lơh bơh ờ uă bơta phan tam tòm bè kơphe, tiêu gơtìp gơmù khà priă tăc tàm tơngai jo\ jòng, làng bol tàm càr Dak Lak gam geh nùs nhơm kờ` tam gơl tam ală bơta tòm chi sa plai. Mơya, broă rơwah sơntìl tàm tiah lơi kờ` geh bơta niam? Broă tam bè lơi kờ` geh cồng nha niam? Cau ai tơng^t jơnau đơs Việt Nam tàm Tây Nguyên neh geh dơ\ lùp ồng Đào Hữu Hiền, kuang atbồ anih lơh sơntìl phan tam, Viện Khoa học Kỹ thuật Nông lâm nghiệp Tây Nguyên bè broă do.

-Ơ ồng, tềng đăp mờ phan geh lơh bơh kơphe gơmù khà priă jo\ jòng, làng bol gam kờ` tam gơl tam bơrlu\ bal ală tòm chi sa plai tàm suơn kơphe, anih lơh sơntìl lơh kờ` di pal mờ broă do bè lơi?

Thạc sĩ Đào Hữu Hiền: Anih lơh sơntìl bol a` pah nam lơh geh di pơgăp 2 tơlăk tòm sơntìl kơphe. Tàm hơ\ geh ală sơntìl kơphe tòm neh geh Bộ Nông nghiệp mờ Phát triển Nông thôn dờp là phan tam pa.

Bơdìh mờ broă lơh sơntìl kơphe den bol a` kung bơto pơlam làng bol tam bơrlu\ bal ală bơta tòm chi sa plai. Bol a` bơto sồr làng bol tam ală tòm chi sa plai tòm; ơla mờ broă tam tòm chi kờ` kơl dìng tơngai, den tam tòm chi sa plai geh bơta tìm di pal.

Bè tam tòm [ơ, tòm sầu riêng kờ` tăc geh tai priă tàm dùl bă ù lơh sa. Tàm ală nam pa do, bơdìh mờ broă lơh sơntìl kơphe, bol a` kung neh lơh sơntìl tòm chi sa plai bè [ơ, sầu riêng. {ơ bol a` lơh kung neh geh Bộ Nông nghiệp mờ Phát triển Nông thôn dờp bè [ơ TA40, [ơ Booth, tu\ do, làng bol kung neh tam bơrlu\ bal uă tàm suơn kơphe.

Bơdìh hơ\ tai, làng bol kung tam uă tòm sầu riêng Monthong, do là sơntìl sầu riêng geh pơnrơ ngan bè bơta bơkah.

-Geh bơh broă kờ` uă ngan bè ală bơta sơntìl tòm chi sa plai, tàm drà kă bro geh broă tàm pơrlòng pràn ngan, anih lơh sơntìl geh bơto sồr jơnau lơi tus mờ làng bol ơ ồng?

Thạc sĩ Đào Hữu Hiền: Mùl màl, ală bơta tòm chi sa plai geh tam gơl, bè khà priă geh tàm pơrlòng tàm drà kă bro bơh ală mpồl cau dùl nă să lơh is, mìng is bol a` kung gam ring niam khà priă bè lài do. Geh ờ uă sơntìl tòm chi sa plai tòm bè sầu riêng, [ơ bol a` geh gơmù, mơya ờ uă.

Gam ală hìu lơh is hờ bơdìh, bol a` g^t là ală hìu do jăt drà kă bro, tu\ tăc geh den ală hìu do tơnguh khà priă kas, tu\ tăc ờ geh cau blơi, den ală hìu do geh tìp mờ khà priă lơi den tăc mờ khà priă bè hơ\, tài ală hìu do kờ` lơh bè lơi geh kuơ tus mờ hìu nhă.

-Ơ ồng, bơdìh mờ gơnoar lơh geh ală sơntìl niam, anih lơh sơntìl geh broă lơh bal mờ làng bol bè broă tam bè lơi lah ờ?

Thạc sĩ Đào Hữu Hiền: Broă bol a` dê là kơlôi sơnơng mờ lơh ală bơta sơntìl bè lơi geh cồng nha, geh bơta niam. Bơdìh mờ hơ\, bol a` kung sền gròi tus mờ broă làng bol kờ`, hơ\ là bơto pơlam, tam jào ală broă gơguh jăk kỹ thuật kờ` làng bol ngui niam.

Jơh ală làng bol kung bè ală anih lơh sa kă bro tus mờ anih lơh sơntìl bol a` blơi sơntìl den tu\ lơi kung lùp là anih tòm lơh sơntìl hơ\ sồng geh cồng nha, bơta niam bè lơi, jăt bal mờ hơ\ là broă bơcri priă, den bol a` geh mpồl kuang bàng bơto pơlam broă lơh.

Bol a` kung bơto sồr mờ yal ală cau in g^t bè kỹ thuật tam, rơha kàr lơi di pal, broă sền gàr, sih phơng, tuh dà, koh ntê, kờ` lơh bè lơi cèng geh cồng nha jơh ală bơta phan tam.

Ală công ty, ală anih lơh sa kă bro kờ` lơh geh ală bơta sơntìl phan tam bè tam wơl kơphe, tam bơrlu\ bal ală bơta tòm chi sa plai den bol a` bơto ală cau hơ\ in bè broă tam bơrlu\ bal, broă tam wơl, tam bè lơi kờ` geh cồng nha. Bol a` kung neh k^ hơ bal mờ ală công ty kơphe kờ` jào ală broă gơguh jăk tàm broă lơh.

-Ơ ồng, broă tam bơrlu\ bal ală tòm chi sa plai mìng pơgồp bal tàm broă tơnguh priă geh, den gam kơphe kung gam là phan tam tòm Tây Nguyên dê. Bè hơ\, anih lơh sơntìl geh lơh broă bal mờ broă tam wơl kơphe kơl jăp bè lơi?

Thạc sĩ Đào Hữu Hiền: Bol a` geh broă lơh bal mờ ală broă lơh, rơndăp broă lơh, mùl màl bè lơh broă bal mờ Công ty Nestle Việt Nam, pah nam geh broă dong kờl làng bol, geh nam dong kờl 1 rơbô 500 priă tàm dùl tòm, nam 2019 ală công ty do dong kờl làng bol 1 rơbô priă tàm 1 tòm.

Bol a` pơyoa jơnau yal tus mờ ală càr kờ` làng bol dan cih măt blơi tòm sơntìl tàm broă lơh do, den làng bol geh iang nùs mờ geh dong kờl priă, mờ geh sơntìl niam, tơl niam, kờ` di pal tàm broă tam wơl kung bè broă lơh kơphe kơl jăp.

-Ơi, dan ưn ngài ồng!

                                                                                                                                                              Cau mblàng K’ Duẩn mờ Ndong Brawl