VOV4.K’ho– Pơgap 5 nam do, broă lơh tam tờm plai bung kơmhồ tơkir ngui 100% phơng hữu cơ mờ chế phẩm sinh học (jat tơl khà VietGAP) neh geh ua\ hìu bơnhă lơh broă sa tàm xã Cư Elang, kơnhòal Ea Kar, càr Dak Lak ngui. Tờm plai bung kơmhồ tơlir ai cồng nha lơh sa ua\ neh dong ua\ hìu bơnhă lơh broă sa lơh pria\ pria\ tơmàn pah nam. Ua\ hìu bơnhă neh lik klàs r[ah bơh tam chi tam do.

Là hìu bơnhă lam lài tàm broă ai 1 rbô 500 tờm plai bung kơmhồ tơlir sơntìl Bến Tre cèng rê tam ua\ tàm bă ù rlau 5 lồ bơh bồ nam 2014, tus tu\ do, hìu bơnhă ồng Trần Văn Đoan, ơm tàm [òn Vân Kiều, xã Cư Elang, kơnhòal Ea Kar neh geh pria\ jền lơh geh kơ\ kơljap bơh 1 tơmàn tus 1 tơmàn 200 tơlak đông pah nam bơh suơn plai bung.

Ồng Trần Văn Đoan yal, bơta tờm nàng tờm plai bung kơmhồ tơlir in gơs niam mờ tơt plai mhar pah nam gơ ơm tàm broă rơwah sơntìl niam, pràn; tu\ tam pal bồr ù jơnhua mờ tờ rbòng yuh dà nàng rơcang sơndră ngơr bam. Phơng ơn chi tam do in ua\ ngan là ngui phơng hữu cơ, ờ huan ngui phơng vô cơ; rơcang sơndră kòp tu sa aniai kung pal ngui ală bơta chế phẩm sinh học, tơrmù tus khà lơyah ngan rlau jơh ală bơta sơnơm hóa học. Bơdìh hơ\ tai, pal ngui bơta chài còr kơmhồ nàng tơrmù [à dà mờ phơng tàm ală tơngai tờm plai bung lì bơkàu tàm nam:

“Tờm plai bung kờ` tơt plai gùt nam den pal ơn tơl phơng hữu cơ tờm chi in, nàng tờm chi in pràn gơs niam. Broă lơh dơ\ 2 là pal còr kơmhồ tềng tờm nàng tơrmù [à dà mờ phơng nàng tờm chi in lì bơkàu di tu\ tơngai; pal sền gròi tus broă còr kơmhồ tờm chi ba` jrô ir, mìng pơgap bơh 1 phơng mờ nggùl tus 2 phơng mờ ờ rlau 25 ngai tờm chi mòn kơmhồ wơl nàng tờm chi in pràn wơl mờ sơn đờm lì bơkàu, tơt plai. Tàm tơngai do den pal ơn tai ală bơta phơng Kali, Ure, NPK… mơya ua\ ngan kung gam là phơng chuồng neh jơm glòm lơh lề…”

Mò Hoàng Thị Mùi, ơm tàm [òn Ea Rơt, xã Cư Elang, kơnhòal Ea Kar pà git, sền go\ hìu ồng Đoan tam plai bung kơmhồ tơlir ai pria\ jền lơh geh ua\ den tàng hìu bơnhă kung khin cha tam gơl rlau 1 lồ ù nàng tam 200 tơàm plai bung bơh nggùl nam 2016. Mờ bơta dong kờl bè bơta chài tam mờ sơngka sền gàr jat tơl khà VietGAP bơh hìu bơnhă ồng Đoan, tơ nơ\ rlau 3 nam tam, suơn plai bung hìu bơnhă mò dê neh sơn đờm gơtùi tơnhàu: “Ù mờ trồ tiah tàm xã Cư Elang den gơ kờ` ngan mờ tờm chi sa plai geh sơ nề tàm hơ\ geh tờm plai bung. Tu\ tam den tờm chi dờng mhar, gơs niam ngan, tờm chi kung ờ huan gơtìp kòp tu sa aniai. Tơnơ\ 3 nam, hìu bơnhă neh tơnhàu dơ\ sơn rờp geh mờr 1 tấn plai. Bulah pa tam, mơya a` go\ cồng nha bơh tờm plai bung là loh làng ngan. A` gam kờp du\ càn tai pria\ bơh ngân hàng nàng tam tai pơgap bơh 1 tus 2 lồ nàng tơnơ\ do tơnguh pria\ lơh geh”.

Mò Trần Thị Thu Thủy, dùl nă cau tac bro mờng blơi plai chi tàm tiah kơnhòal Ea Kar đơs, ală bơta chi sa plai tàm hơ\ geh plai bung kơmhồ tơlir bơh ală cau tờm suơn tàm ală xã Cư Elang, Ea Ô, Cư Ni… niam ngan, plai dờng, sơnề dờng geh ua\ dà, lơ ngồt bơkah. Plai bung kơmhồ tơlir geh cau ngui sa tàm ală drà kă bro dờng tàm gùt lơgar kờ` ngan:

“A` blơi plai bung tàm do neh rlau 2 nam. A` sùm tac plai bung tus Phú Quốc, Đà Nẵng, Quảng Nam, Phú Yên, Khánh Hòa… Ală siêu thị tàm hơ\ khi mìng blơi plai bung tơl khà VietGAP, mờ phan tàm do den tơl khà den tàng khi blơi mơ. Plai bung Cư Elang dờng, kơmhồ niam, sơ nề dờng, geh ua\ dà, lơngồt bơkah ờ bơtang… Jơh ală cau tam tàm do ndrờm ngui phơng chuồng mờ ndrờm bè ờ ngui phơng hóa học den tàng plai bung ờ geh bơta khih aniai”.

Jat kờp sền bơh UBND xã Cư Elang dê, gùt xã tu\ do geh pơgap 400 lồ chi sa plai geh sơ nề bè kruac, quê\t, pơ nat, plai bung… tàm hơ\ plai bung geh khà ua\ bal mờ rlau 100 lồ. Ồng Đặng Quốc Tuấn, Phó Chủ tịch UBND xã Cư Elang pà git, tờm plai bung kơmhồ tơlir geh làng bol ai rê tam is tàm xã bơh 5 tus 7 nam lài. Bulah tam is, mơya tờm plai bung ai cồng nha lơh sa ua\. Kơ nờm bơh tờm plai bung mờ ua\ hìu bơnhă neh lik klàs r[ah, lơh hìu đam dờng niam, ròng oh kòn lòt bơsram, geh tu\ geh cau gam blơi rơndeh dờng geh pria\ tơmàn tai. UBND xã gam pơgồp bal mờ anih lơh broă geh gơ noar dong kờl làng bol tam tờm plai bung jat tơl khà VietGAP nàng tơnguh rlau tai bơta kuơ bơh phan do dê:

“UBND xã neh mờ gam jà ală cau jak chài gah lơh sa suơn sre khà dùl tàm càr kung bè ală cau lơh broă mờng chài gơ wèt Phòng nông nghiệp kơnhòal tus pờ ală ơdu\ pơlam, dong kờl bơta chài jat gùng dà VietGAP làng bol in. Bơh ală ơdu\ bơto pơlam bơta chài do, làng bol geh git mờ ngui nàng bơtàu tơnguh suơn chi geh cồng nha lơh sa ua\ rlau tai. Xã kung neh đơng lam ală mpồl bè Đoàn ơruh pơnu, mpồl cau ùr, mpồl cau lơh broă sa bơt bơtàu broă lơh halà Hợp tác xã xã dê nàng dong kờl jòi anih blơi plai bung làng bol in”.

Mờ jơnau git wă bơh làng bol lơh broă sa dê mờ bơta ai tơlik gùng dà bơh gah lơh broă geh gơ noar tàm [òn lơgar dê, tơngai tus, ờ mìng tàm xã Cư Elang mờ ua\ xã rềp bal tàm kơnhòal Ea Kar geh tai ua\ broă lơh tam chi sa plai, tàm hơ\ geh tờm plai bung jat gùng dà hữu cơ kơ\ kơljap (gam geh hòi là tơl khà VietGAP). Bơh hơ\, geh dong làng bol tơnguh rlau tai pria\ jền lơh geh mờ kuơmàng rlau là cau ngui sa geh tai ală phan kloh niam nàng ngui sa.

Mùl màl pà go\, plai bung kơmhò tơlir gam cèng geh cồng nha broă lơh sa uă. Bè hơ\, broă rơwah sơntìl bal mờ broă tam bè lơi, broă sền gàr mờ rơcang sơndră mờ tu kòp ai bơta phan tam do in bè lơi? Ồng Nguyễn Văn Kiên, kuang atbồ anih bơto pơlam broă lơh sa suơn sre kơnhoàl Ea Kar, càr Dak Lak geh bơto sồr làng bol bè bơta do.

-Ơ ồng Nguyễn Văn Kiên, kờ` tam tòm plai bung kơmhò tơlir den làng bol pal rơwah ală bơta sơntìl bè lơi di pal?

Ồng Nguyễn Văn Kiên: Ơ làng bol, tu\ do gơwèt mờ sơntìl tòm plai bung kơmhò tơlir den mìng geh ngui bàr bơta sơntìl là chiết mờ bơkiar ntê. Di lah làng bol kờ` blơi geh sơntìl pràn mờ niam bơh tòm sơntìl ngan den pal tus tơn mờ ală suơn tam nàng sền gròi.

Jăt nùs nhơm a` kơlôi den làng bol pal blơi tơrgùm bal. làng bol pal tus tàm ală suơn tam tòm neh ai geh tơnhào nàng còp mờ sền gròi cồng nha mùl màl den hơ\ sồng blơi sơntìl. Broă blơi sơntìl cau lơh is tàm ală tiah do den làng bol pal lơh broă bal nàng geh jơnau hơ pleh mờ gơtìp hoàc huơr tơnơ\ do tu\ sơntìl ờ niam.

-Ơi, tàm Tây Nguyên geh bàr kàl loh làng là kàl prang mờ kàl mìu. Bè hơ\, cau tam pal tam sơntìl tòm plai bung kơmhò tơlir tàm tu\ lơi tàm nam là gơdờp ngan ơ ồng?

Ồng Nguyễn Văn Kiên: Gơwèt mờ kàl tam tòm tàm kơnhoàl Ea Kar bè ờs trồ mìu niam là gơtùi tam tàm nhai 5 tus nhai 12.

Den tàng, làng bol pal tam bơh tàm nhai 7 pah nam, tài tàm tu\ do trồ mìu neh jơh ờ gơtìp gơbam dà. Tu\ do làng bol kung pal rơcang dà tơl nàng tuh tòm pa tam in.

-Broă lơh tu\ do làng bol mờng tam tòm plai buing jăt broă lơh mìng geh tam dùl bơta nàng geh priă uă rơlao, bè hơ\ ồng gơtùi yal bè bơta ngài bơh tòm do tus tòm ndai bè lơi là di pal nàng suơn tòm plai bung geh cồng nha uă?

Ồng Nguyễn Văn Kiên: Bol a` bơto làng bol pal tam tòm plai bung mờ broă ngui broă lơh sa pa, ờ gơtùi tam tòm plai bung bè ờs. Tam tòm plai bung mờ broă lơh sa pa là bè lơi? Hơ\ là làng bol pal tam tòm plai bung tàm bă suơn geh tơl bơta phan, ba` tam bơrlu\ bal mờ ală bơta phan tam ndai.

Tu\ do geh bàr broă tam geh uă ngan là ơnàng 4 thơ\k jòng 5 thơ\k, hơ\ là geh 500 tòm tàm 1 lồ; bơta ơnàng dơ\ bàr là ơnàng 5 thơ\k mờ jòng 6 thơ\k, hơ\ là di pơgăp 400 tòm tàm 1 lồ. Broă tam bè hơ\ là di pal mờ bơta tu\ do.

Làng bol pal kah bơta ơnàng mờ jòng do den pal lơh tòm geh lì bơkào mờ tơl niam ba` jir ir lơh ờ niam tus mờ cồng nha geh uă plai tàm lồi kàl.

-Ơi, broă tờ bơtô tam mờ sih phơng kung kuơ màng ngan, dan ồng yal nàng làng bol in g^t bơta do?

Ồng Nguyễn Văn Kiên: Ơ làng bol, tàm broă tờ bơtô tam tòm plai bung den làng bol pal sih phơng rơpu, kơnrồ bal mờ ù bơh đang tu\ tam là niam ngan. Ơnàng bơtô den pal tờ ơnàng 40 phơng mờ jrô 40 phơng ha là di lah niam ngan den ơnàng 50 phơng mờ jrô 50 phơng.

Tàm Tây Nguyên geh ù tiah ờ ring den he pal rơwah tàm tiah kơh nàng tam. Tài tòm plai bung ờ gơdờp mờ gơbam dà, den tàng he pal tờ rơbòng nàng ba` kờn dà ha là gùng koh gơl.

Broă do geh lơh tòm plai bung ờ gơtìp ồm rơyas, ù gơcò kờn tềng rơbòng mờ gùng koh gơl he gơtùi toah mờ jơm lơh gơs phơng nàng ơn tòm in. bè hơ\ den geh cồng nha rơlao tòm plai bung in.

-Ơ ồng, sih phơng mờ sền gàr nàng suơn tòm plai bung geh hòn gơs niam mờ geh cồng nha uă kung là bơta mờ làng bol gam sền gròi ngan, bè hơ\ dan ồng bơto tai bè bơta do?

Ồng Nguyễn Văn Kiên: Tu\ do, bol a` bơto làng bol lơh ngan lơh jăt gùng dà broă lơh phơng hữu cơ (hơ\ là VietGap). Phơng den làng bol pal blơi phơng kơnrồ, sur, iar nàng jơm tus tàm tu\ neh ồm hơ\ sồng sih phan tam in. Khà sih bơh 10 tus 20 k^ tàm 1 tòm 1 nam.

Bơdìh hơ\ tai, den phơng sih tai phơng vi sinh pah nam, mơya pal di khà mờ hìu lơh gơs phơng bơto sồr. Phơng hoá học den he tơmù, di ngui uă den lơh gơtìp tu kòp mờ lơh ờ niam tus mờ bơta niam plai.

-Ơi, broă tuh dà tòm plai bung in bè lơi di pal nàng tòm geh hòn gơs niam mờ geh cồng nha uă ơ ồng?

Ồng Nguyễn Văn Kiên: Ù tiah Tây Nguyên geh bàr kàl loh làng là kàl mìu mờ kàl prang. Lài ngan là kàl mìu mơya geh tu\ bơh 10 tus 20 ngai ờ geh mìu (gam sơnđan là prang di mơ) tu\ do he pal tuh dà nàng tòm in geh dà hòn gơs.

Tơngai do làng bol ờ sền gròi den lơh ờ niam tus mờ bơta niam tòm mờ plai. Tàm kơnhoàl Ea Kar sùm gơtìp prang tàm lồi nhai 4, làng bol pal tuh dà sùm tàm tơngai do mờ pal ngui béc tuh ntờc.

Làng bol kung ba` tuh uă ir dà tòm plai bung in, tài tòm plai bung ờ di là tòm kờ` geh uă dà. Kàl prang den tàm 12 ngai he tuh dùl dơ\, tơl tòm tuh bơh 2 tus 3 l^t dà.

-Ơi, bè hơ\ broă koh ntê lơh niam tòm plai bung in geh cồng nha uă ơ ồng?

Ồng Nguyễn Văn Kiên: Tàm broă tam mờ sền gàr den he pal sền gàr tàm bàr tơngai. Lài ngan là, tu\ pa tam den he pal lời di pơgăp bơh 3 tus 5 ntê tòm nàng tơnơ\ do tòm geh căt ntê pa tai.

Dơ\ 2, lơh ntê tàm tơngai tòm geh plai nàng tòm geh uă plai, he pal koh ntê jir ir mờ ai geh bơta àng nàng tòm in [uơn lì bơkào tơ\t plai bal mờ ai geh bơta niam plai mờ nha in.

-Tơngu me du\t ndơl mờ làng bol kờ` ồng geh yal là broă tu kòp tàm tòm plai bung, ồng gơtùi yal nàng làng bol in g^t ală bơta kòp tàm tòm plai bung bal mờ broă rơcang sơndră mờ tu kòp do?

Ồng Nguyễn Văn Kiên: Tu\ do, ală suơn tòm plai bung tàm kơnhoàl Ea Kar đơs is mờ càr Dak Lak đơs bal sùm gơtìp 3 mpồl kòp mờ làng bol pal kah. Lài ngan là gơtìp ồm rơyas tài tuyến trùng ha là bơsềt Oppresium, bơta tơngo\ tu\ tòm geh kòp là nha pàl, làng bol pal sền tàm tiah tòm plai bung.

Làng bol sền rơyas di lah go\ rơyas gơcar den hơ\ là as, gam kơmhò gơtìp as den hơ\ là bơsềt Oppresium den làng bol pal tuh sơnơm gơsơ\t bơsềt mờ tuyến trùng.

Dơ\ bàr là tu cuh plai mìng là bơh tòt, bơta do làng bol pal ngui dă nàng ku\p tòt ha là blơi phan cèng rê klơm plai.

Dơ\ 3 là kòp Greenlind tài vi khuẩn lơh gơbàn mờ làng bol sền ờ go\, bơta tơngo\ là tòm ro ntê, ro tòm lơh gơbàn chơ\t. Di lah go\, ală tòm jroă den he pal dus chu, di lah di mơ den koh tê hơ\ sồng chu, mờ [ồm sơnơm vi sinh nàng gơsơ\t bơsềt kòp lơh aniai.

-Ơi, dan ưn ngài ồng uă ngan!

Cau mblàng K’ Duẩn mờ Ndong Brawl