VOV4.K’ho- Tàm tu\ bơta sơngka sền gàr uă ir gơ wèt mờ tờm tiêu gơlik geh uă tàm uă tiah, den tàm càr Gia Lai, broă lơh tam tiêu jat gùng dà hữu cơ kơ\ kơl jăp gam geh sền gròi. Bơta geh ngan pà go\, lơh sa jat gùng dà hữu cơ geh priă tă lơh sa ờ uă, mơya dong wơl tờm tiêu dờng pràn, ờ huan gơtìp tu kòp lơh aniai, phan bơna lơh geh den geh drà kă bro kờ` ngan den tàng kung gam lơh geh sơl priă cồng. Cau lơh báo bơh Anih jơnau đơs Việt Nam tàm Tây Nguyên dê geh jơnau cih yal bè broă lơh tam tiêu jat gùng dà hữu cơ, kơ\ kơl jăp tàm Hợp tác xã lơh broă sa sươn sre mờ drơng broă Nam Yang, tàm xã Nam Yang, kơnhoàl Đăk Đoa, càr Gia Lai, jà…:

Neh 3 nam do, bi Trần Quang Sơn ơm tàm thôn 1, xã Nam Yang, kơnhoàl Đăk Đoa, càr Gia Lai tam gơl 5 lồ tiêu bơh hìu bơnhă he dê nàng tam jat gùng dà hữu cơ ala tài jat gùng dà tam phan bơh lài. Bi tơrmù rơhời sơnơm hoá học mờ phơng vô cơ jat pah nam. Ala tàm hơ\, là ală chế phẩm sinh học dong tơnguh bơta tơl pràn sơndră kòp ai tờm chi in, phơng hữu cơ nàng tơnguh bơta rài ù mờ tàm pơnring bal bơta tàm ù tiah. Bi Sơn kung tam tai khoah phòng hòn lềng tàm gùl ală sèng tiêu, ală jrong tiêu nàng sơndră duh, gàr bơta sùh ìo ù in. Mờ broă lơh pa, tơnơ\ 2 nam, ù tàm sươn tiêu hìu bơnhă bi dê neh rài nsồp rlau, kàl mìu dà gơ dô mhar ngan, kàl prang tơngai duh den gàr niam ngan wơl bơta sùh ìo. Sươn tiêu tu\ do ờ gam ro pàl bè lài tai mờ neh hòn kis niam mờ ờ huan gơtìp tu kòp lơh aniai:

Sươn tiêu tam jat gùng dà hữu cơ bè do den gơ kis dờng pràn sùm mờ kơ\ kơl jăp. Bơcri priă jat gùng dà do den ờ huan tă rlau pơndrờm mờ gùng dà lơh sa bè lài. È rơpu kơnrồ do he neh jơm lề bơh 1 tus 2 nhai, he klài bal mờ bơsềt tricoderma mờ ka` sinh học tàm hơ\. Plai tiêu lơh geh jat gùng dà hữu cơ ờ uă bè tiêu ngui sơnơm hoá học. Kờp bal 1 jrong tiêu geh bơh 4 tus 5 ki\. Mơya, bơtơl wơl tàm hơ\ là priă bơcri ờ uă, priă phan bơna tu\ tăc tàm drà den jơnhoa rlau tus bàr dơ\.

Tàm thôn 1, xã Nam Yang, bơdìh mờ hìu bơnhă bi Sơn, tu\ do geh gi\t nđờ jơ\t hìu bơnhă làng bol ndai kung gam tam tiêu jat gùng dà hữu cơ, kơ\ kơl jăp sơl. Khi lơh bal gơ gơs Hợp tác xã Lơh broă sa sươn sre mờ Drơng broă Nam Yang. Bi Ngô Văn Tiên, là dùl nă cau lơh broă bal tàm Hợp tác xã do pà gi\t, nàng tam gơl bơh gùng dà tam tiêu bè lài tus jat gùng dà hữu cơ, kơ\ kơl jăp, hợp tác xã neh pơrjum bal mờ bơyai tơnơ\ hơ\ tam pà gơs 2 mpồl. Dùl mpồl neh geh lài sươn tiêu den lơh jat broă tơrmù bơnah sơnơm hoá học hời rơhời tàm 2 tus 3 nam, tơnơ\ hơ\ lơh jat broă tam jat jơh gùng dà hữu cơ lơm.

Mpồl tam pa geh lơh broă bơsong ù, tam jat jơh lơm gùng dà hữu cơ bơh sơnrờp. Jat mờ hơ\, làng bol ndrờm bè ờ go\ ngui ală bơta sơnơm hoá học, phơng sih jơh ală là phơng hữu cơ lơm. Jat bi Tiên yal, sươn tam jat gùng dà hữu cơ geh priă tă bơcri mìng bơh 25 tus 30 tơlak lơm tàm dùl lồ mơya kung gam lơh geh sơl bơh 2 tus 3 tấn tiêu gar. Mờ priă tăc bơh rlau 100 rbô đong dùl ki\ tiêu jù, rlau 300 rbô đong dùl ki\ tiêu pơrhê, oh mi tàm hợp tác xã kung gam lơh geh sơl priă jền mờ lơh pas bơh tờm tiêu.

Tam gơl tam tiêu jat gùng dà hữu cơ geh uă bơta kuơ. Dơ\ dùl là să ja` he ờ gơtìp aniai, ờ gơtìp aniai bơh sơnơm khi tàm sơnơm hoá học. Dơ\ bàr là phan bơna he lơh geh tăc tàm drà den cau kờ`, he ờ duh pal kơlôi rcăng cau blơi. Tu\ do, tiêu hìu a` tăc ờ tơl tàm drà. Pơnyơu bè tiêu pơrhê kung gam tăc geh sơl rlau 300 rbô đong dùl ki\, tiêu tơlir ngui tàm ală hìu `ô sa dờng tàm [òn dờng Hồ Chí Minh là ờ tơl nàng tăc.

Nàng tơnguh priă lơh geh mờ bơngă pin dờn ai phan bơna in, hợp tác xã neh rcăng lài lơh sră dan sền gàr gơnoar geh ngui bồ tơngoh jak mat phan kă bro tiêu Nam Yang. Bal mờ hơ\, bàr pe nă oh mi tàm hợp tác xã neh rcăng lài bơceh mòn gơtùi măy pơr tiêu mờ tia hồng ngoại dong phan bơna Tiêu Nam Yang gàr geh rùp să bè ờs bơh ală tiêu tơlir, tiêu pơrhê dê tu\ pik. Tus tu\ do, ală cồng nha bơh sơnrờp bơh broă lơh tam tiêu kơ\ kơl jăp, hữu cơ bơh mpồl lơh bal Nam Yang dê neh gơhòi gơ jà kờp jơh geh 68 nă cau bal mờ mờr 100 lồ tiêu. Tàm hơ\, geh 30 lồ tiêu neh geh ai sră cơng tàng lơh geh tơl jơnau sồr VietGap dê, pah nam tăc gi\t nđờ jơ\t tấn tiêu hữu cơ tàm drà tàm lơgar. Hơ pơrgon khà do digơlan gơguh uă tàm ală nam pơn jat tai tu\ ală sươn tiêu tam jat gùng dà hữu cơ neh tam gơl jơh tus tam jat gùng dà hữu cơ geh cồng nha. Ồng Trịnh Quốc Việt, Kuang atbồ Tiah tờm dong kờl bơto pơlam lơh broă sa sươn sre càr Gia Lai đơs bè do:

Tu\ do, phan bơna bơh Mpồl lơh bal Nam Yang dê neh geh pà sră cơng tàng VietGap. Khi tam tiêu jat ală broă lơh ờdo ờdă ngan, tu\ do phan bơna khi dê neh geh tăc mờ khà priă jơnhoa rlau pơndrờm mờ khà priă tăc tàm drà. Hơ\ là cồng nha niam ngan. Nam lài, bol a` lơh dùl broă lơh dong kờl bơto pơlam lơh broă sa sươn sre tàm hơ\. Bol a` bơto pơlam bơta chài nàng làng bol lơh sa jat broă lơh kơ\ kơl jăp. Bol a` sền go\ là, do là mpồl lơh bal jơh nùs ngan, sơrbac mhar mờ rcăng lài mờ drà kă bro.

Tam tiêu jat gùng dà hữu cơ, kơ\ kơl jăp ờ mìng là gùng dà pa, ờ gơtùi pleh klàs bơh gah lơh tiêu dê tàm tơngai tus mờ gam dong lơh kơ\ kơl jăp wơl, tơnguh uă bơngă pin dờn bơh tiêu Gia Lai dê tàm drà kă bro dê tai.

Bol a` geh dơ\ cri bơyai mờ Kỹ sư Nông nghiệp ồng Lê Bá Nghiêm, lơh broă tàm Trung tâm Khuyến nông càr Gia Lai bè broă tam, lơh tiêu jăt broă lơh hữu cơ, kơl jăp.

-Ơ kỹ sư, lài ngan dan ồng pà g^t ală bơta krơi is bơh tiên geh lơh jăt broă ngui ală phan hoá học mờ tiêu geh lơh jăt broă lơh hữu cơ là bè lơi?

Ồng Lê Bá Nghiêm: Lài ngan, bè bơta kuơ, phan geh lơh bơh tiêu hữu cơ uă rơlao pơn drờm mờ phan geh lơh bơh tiêu bè ờs bơh 2 tus 3 dơ\. Tài cau ngui sa tu\ lơi kung kờ` phan geh lơh bơh phan hữu cơ rơlao.

Tiêu hữu cơ ờ geh phan jơnkah lơh ờ niam tus mờ bơta pràn kơl dang să jan. Phan geh lơh niam, tiah kis niam. Cau lơh broă tam tàm suơn niam ờ do ờ dă, ờ lơh gơbàn lơi tus mờ bơta pràn kơl dang să jan.

Tu\ priă gơguh uă bơh 2 tus 3 dơ\ den cồng nha ndrờm bal mờ lơh sa jăt broă ngui hoá học. Tòm tiêu geh tam tàm tiah niam geh is bơh tiêu dê den tàng sơndră mờ kòp pràn. Di lah lơh tiêu hữu cơ geh ai lơh tơl tiah kis, den ờ geh tu kòp.

Di lah geh den kung tàm bơta niam ờ do ờ dă, ờ lơh aniai, phan tam hòn gơs niam is. Tòm tiêu hữu cơ geh bơta pràn jo\ rơlao jăt mờ tiêu geh ngui hoá học. Tiêu ngui hoá học den geh bơh 3 tus 5 nam di gơlan chơ\t rơhời, mơya tiêu hữu cơ gơtùi kis tus bơh 15 tus 20 nam. Hơ\ là bơta kuơ bơh suơn tiêu hữu cơ dê.

-Kờ` tam gơl bơh suơn tiêu jăt broă tam lài do tus mờ suơn tiêu hữu cơ, ală cau tòm suơn pal lơh bè lơi, ơ kỹ sư?

Ồng Lê Bá Nghiêm: Bè đah hòn gơs bơh tiêu bè ờs mờ tiêu hữu cơ, den krơi is ngan. Tiêu bè ờs ngui ală phơng hoá học, tòm tu\ lơi kung tơl, jơnkah phan ai tòm tiêu in sa. Mơya tiêu hữu cơ den pal rê wơl hờ bơta geh is, hơ\ là tòm tiêu ờ gơtùi sa uă ir, mờ mìng geh sa mờ khà ờ uă rơlao.

Phơng hữu cơ den bơta bơkah ờ uă rơlao, ha là ngui ală chế phẩm sinh học den kung ờ gơtùi gơsơ\t tu kòp mhar, mờ tàm tơngu me lơh gơguh bơta pràn sơndră bơh tòm dê, dong kờl tòm geh ring niam wơl.

Di lah gam lơh jăt broă lơh ờs mờng mờ tam gơl tus tiêu hữu cơ mơ den gơtìp ờ niam. Lài ngan tài broă tam gơl bè phơng ni sơna, tòm gam sa hờm, tơl, ni sơna tơn jơh tơn den suơn tiêu di gơlan gơbàn chơ\t. Di lah kờ` tơnguh bơtàu suơn tiêu hữu cơ den geh dùl gùng dà broă lơh tàm tơmù rơhời phơng hoá học.

Broă lơh dơ\ 2 là tam pa tòm tiêu bơh sơnrờp, lơh niam wơl ù. Bơta kuơ màng ngan là pal lơh geh ù hữu cơ kloh, geh khà hữu cơ uă kờ` phan tam kis mờ hữu cơ geh tàm ù. Tơnơ\ mờ hơ\ tam mờ sền gàr tòm tiêu jăt broă lơh hữu cơ bơh tu\ pa tam. Tu\ hơ\ hơ\ sồng geh sơnđan là tiêu hữu cơ.

-Tu\ tam gơl tus suơn tiêu hữu cơ, ală cau tòm suơn pal lơh ù, ngui phơng sih mờ ală bơta phan ndai tàm suơn bè lơi, ơ kỹ sư?

Ồng Lê Bá Nghiêm: broă tam tiêu hữu cơ den ù là bơta kuơ màng, gơdờp tus mờ broă hòn gơs suơn tiêu dê. Di lah ù geh uă m[ùr, uă hữu cơ tàm ù den phan tam sa phan hữu cơ hơ\, ai geh phan bơh phan hữu cơ hơ\. Ù m[ùr tu\ lơi kung geh ran kis tàm ù, `hơ\t hòn bè ờs bal mờ ală phan tam ndai. Cau tòm suơn ba` gơsơ\t `hơ\t mờ broă ngui sơnơm hoá học. Kờ` gơsơ\t `hơ\t mìng ngui broă lơh bè ờs là dus, ờ gơtùi ngui sơnơm.

Tàm broă tam gơl suơn tiêu bơh broă ngui phơng hoá học tus mờ broă tam tiêu hữu cơ, cau tam pal tơmù rơhời ală phơng hoá học. Tu\ do, cau mờng ngui ală broă lơh bè tam di pal, ngui vi sinh vật, phan kis sa tu, ngờ` sa sras den ròng ngò` tàm suơn kờ` sras gơmù ờ hoan geh lơh aniai, dong kờl tòm tiêu hòn gơs niam. Ngui sơnơm vi sinh, sinh học bè bơsềt trichodemar, ha là bơsềt tơlir, bơsềt kò.

Do là ờ uă bơsềt geh is kờ` sơndră mờ tu kòp lơh aniai, ha là sơndră mờ tu luh tàm ù, kơrian ală bơta phan lơh aniai. Gơwèt mờ phơng sih tòm tiêu hữu cơ, he ba` ngui phơng hoá học mờ mìng ngui phơng vi sinh, phan rơpu, kơnrồ.

-Ơi, dan ưn ngài ồng uă ngan.

Cau mblàng Lơ Mu K’Yến