VOV4.K’ho- Ală nam rềp ndo, ndrờm bè nam lơi tàm ù tiah càr Dăk Lăk dê kung geh lơm cau chơ̆t tài bơh so sơnrang kăp. Bulah kòp sơnrang gơtùi lơm kơryan dilah cau kòp geh rơcăng sơndră lài mờ broă cĭt sơnơm vaccine, huyết thanh wil tơl tơn tơnơ̆ tŭ gơtìp phan ròng sơnrang kăp mơya tŭ do, kung gam sơl uă cau ờ gŏ rơcăng ngăc halà geh ală jơnau kơlôi sơnơng tìs ờ di bè kòp sơnrang den tàng ờ gŏ lòt cĭt. Lồi dŭt là jơh ală cau do ndrờm chơ̆t.

Jăt Viện Vệ sinh dịch tễ Tây Nguyên dê yal, tŭ do Tây Nguyên là ù tiah geh khà cau chơ̆t tài bơh kòp sơnrang jơnhoa ngan rlau jơh gùt lơgar. Tàm hơ̆, tơrgùm uă tàm 2 càr, là Dăk Lăk mờ Gia Lai. Tơrgùm kờp bơh Khoa rơcăng sơndră kòp bơtờp, Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk dê, bơh nam 2017 tus tŭ do, jơh gùt càr geh 26 nă cau chơ̆t tài bơh kòp sơnrang. Tàm nhai 3 pa do, càr pơn jăt tai sền gŏ 2 nă cau tai. Jơh bal bàr nă cau do ndrờm ờ gŏ cĭt sơnơm vaccine rơcăng sơndră kòp sơnrang tơnơ̆ tŭ gơtìp so sơnrang kăp.

Ồng Lê Phúc là bác sĩ, Phó Kuang ătbồ Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk dê pà gĭt: Pal đơs là, kòp sơnrang tàm ù tiah càr Dăk Lăk dê tàm ală nam rềp ndo kal ke ngan. Ndrờm bè tàm ală nam rềp ndo, bơh nam 2016 tus tŭ do, pah nam bol he ndrờm gŏ khà cau bơtờp mờ chơ̆t tài bơh kòp sơnrang. Pah nam kờp bal geh bơh 5 tus 6 nă cau, is rơmis tàm nam 2020 pa do geh 7 nă mờ mìng tàm 3 nhai bồ nam do lơm neh geh 3 nă cau gơtìp sơnrang mờ chơ̆t. Khà cau kòp mìng gơbàn uă tàm ală tiah, bè: M’Drăk, Ea H’Leo, Krông Buk, Krông Bông. Rơ̆p pe nhai lơm mờ neh geh 3 nă cau kòp sơnrang den do là dùl bơta pal yal lài ngan.

Tŭ do, bơhiàn mờng ròng so nàng gàr hìu bơh làng bol dê, ngan là tiah ƀòn lơgar kung gam uă ngan sơl, bàr pe hìu bơnhă ròng uă ngan mơya tơngklàs lềng, ờ gŏ ndơl mbùng ai phan ròng in lời lik lòt hờ bơdìh khăt gơboh gơlềng gơlàng ngan. Uă hìu bơnhă tàm tiah sar lơgar ngài ndrờm bè ờ gŏ gĭt wă bè kòp sơnrang, den tàng bè hơ̆, khi kung ờ gơtùi dong kờl mpồl cau lơh sơnơm phan ròng in tàm broă ătbồ mờ bơyai lơh cĭt sơnơm rơcăng sơndră kòp sơnrang ai so, mèo in pah nam. Jăt ală anih lơh broă geh gơnoar dê yal, jơnau bơh tài lơh bơtờp uă ală cau bơtờp kòp sơnrang tàm ală nam rềp ndo là tài bơh khà so mèo tàm ală hìu bơnhă gơguh uă tai mơya khà phan ròng geh ătbồ mờ cĭt sơnơm vaccine rơcăng sơndră kòp dùl êt wơl ngan. Đơs bè bơta cĭt sơnơm vaccine rơcăng sơndră kòp sơnrang tàm kơnhoàl Cư Mgar, mò Phạm Thị Hồng Phượng Phó Kuang ătbồ Hìu sơnơm kơnhoàl Cư Mgar, càr Dăk Lăk pà gĭt: Kờp jơh so mèo tàm kơnhoàl tŭ do geh pơgăp 22 rbô nơm. Khà so mèo geh cĭt sơnơm mìng geh pơgăp bơh 25 tus 26% lơm. Gơwèt mờ so mèo, broă cĭt sơnơm rơcăng sơndră kòp tìp uă ngan kal ke, geh uă jơnau lơh gơbàn bơta di, mơya uă ngan so mèo bơh làng bol dê ròng tơngklàs lềng khăt gơboh lơm, tŭ kuang bàng lơh sơnơm phan ròng tus cĭt sơnơm rơcăng sơndră kòp là ờ gơtùi kŭp geh. Bàr pe nă làng bol ờ gŏ wă wờng geh broă cĭt sơnơm rơcăng sơndră kòp sơnrang, khi đơs là, so hìu ròng ờ gŏ gơtìp kòp sơnrang, gơlam tus khà cĭt sơnơm rơcăng sơndră kòp dùl êt ngan.

Kòp sơnrang là kòp lơh bơtờp bơh phan ròng tus kòn bơnus, ƀươn gơbàn ngan rlau jơh là bơh so, mèo sơnrang kăp. Virus sơnrang gơmŭt tàm să jan bơh tềl sồt kăp, tềl liăp, tềl creh tềl kuàc, puăc gơtìp sồt, tềl sồt mpờl hờ bơdìh. Tơngai gơ dram kòp bơh 1 tus 3 nhai, geh tŭ là gơ dram kòp tàm dùl nam tơn den hơ̆ sồng gơbàn kòp. Kòp bơh sơnrờp gơ bơtờp bal mờ ală bơta gơ tơngŏ bơh sơnrờp, bè: duh să, rơngòt, jê bồ, jê glar să jan, lơngah lơngañ tàm să...Tơngai gơbàn kòp, geh ală bơta gơ tơngŏ ờ gơtùi bĭc, tơnguh bơta lơh gơdan, bè: rơngòt àng tơngai sòl, rơngòt să ntas, rơngòt càl mờ rơngòt dà...bơdìh hơ̆ tai, cau kòp digơlan geh bal ală bơta gơ ờ niam bè gơtuà đồng tử, gơ hòr uă dà diau, gơtuh dà pơhàl, gơmù gùng mhàm. Tŭ do kòp sơnrang ờ hềt geh sơnơm sơm kòp ƀă tàm. Tŭ neh gơtìp kòp sơnrang den cau kòp geh gơtìp chơ̆t.

Nàng rơcăng sơndră kòp sơnrang tŭ gơtìp phan ròng sơnrang kăp, broă lơh mìng dùl lơm tŭ do là cĭt sơnơm vaccine mờ huyết thanh sơndră sơnrang di tơngai, di ding jăt jơnau sồr bơh gah lơh sơnơm dê. Bơdìh hơ̆ tai, nàng tơrmù khà cau bơtờp kòp sơnrang, Cục Lơh sơnơm rơcăng gàr lài gơwèt Bộ Y tế dê bơto sồr pal lơh jăt niam ală broă lơh tơnơ̆ do: cĭt sơnơm rơcăng sơndră kòp wil tơl ai so, mèo ròng in mờ cĭt tơngkah wơl pah nam jăt jơnau bơto sồr bơh gah lơh sơnơm phan ròng dê; Bañ tơngklàs lềng làng so mèo lòt khăt gơboh tàm gùng, tŭ tề lòt tàm gùng pal ndơl mbùng so, mèo in; Bañ bơsiàl, nhơl ñŏ mờ so mèo; Tŭ so, mèo, phan brê kăp, kuài, kuàc, liăp...pal rào goh tềl sồt mờ dà bal mờ sơƀong kơ̆t, ràu sùm tàm pơgăp 15 phuk. Dilah ờ geh sƀong pal ràu bơcroh tềl sồt mờ dà sàng goh sùm. Do là broă lơh sơm bời bơh sơnrờp geh cồng nha ngan nàng săng ƀà virus sơnrang, gơmù ƀà pơhìn bơtờp kòp sơnrang. Tơnơ̆ hơ̆, pơn jăt tai ràu goh tềl sồt mờ ang kol iod, bañ bong halà mơl khăt dùl bơta phan lơi tềng tềl sồt tài bơh ƀươn ngan gơtìp sồt mồr ƀơ̆. Tơnơ̆ hơ̆, tus mhar tơn hờ hìu sơnơm rềp ngan rlau jơh nàng geh bơto pơlam mờ cĭt sơnơm rơcăng sơndră kòp sơnrang sơlơ gờñ sơlơ niam.

Bal mờ hơ̆, ală kấp gơnoar ătbồ, anih lơh broă geh gơnoar pal gròi sền so mèo mờ kơryan kòp sơnrang tàm so mèo ròng bơh broă cĭt sơnơm vaccine rơcăng sơndră kòp. Mơkung pal geh broă lơh pơhìn, lơh glài gơwèt mờ ală cau ờ lơh jăt broă cĭt sơnơm vaccine rơcăng sơndră kòp ai so, mèo in pah nam.

Nàng wă loh rơlao tai bè broă rơcang sơndră mờ kòp sơnrang, pleh mờ ală bơta gơtìp chơ̆t bè pa do, ală he iăt dơ̆ lùp bác sĩ Lê Phúc, Phó kuang atbồ anih tờm sền gròi kòp tê jê să càr Dak Lak.

Ơ bác sĩ, bác sĩ gơtùi pà gĭt loh làng rơlao jơnau tơngĭt bè kòp sơnrang mờ bơta ngòt rơngơ̆t bơh kòp do dê bè lơi?

Bác sĩ Lê Phúc: Kòp sơnrang là tài bơh virus. Tŭ he gơtìp phan ròng sơnrang kăp, di gơlan là so, di gơlan là mèo, kăp hà là lơyăp den virus sơnrang geh gơtờp tus mờ gùng tơngoh mờ lòt tus tàm tơngoh. Kòp sơnrang di lah neh gơtìp den cau kòp gơtìp chơ̆t. Den tàng, do là broă ngòt rơngơ̆t ngan tus mờ màng kis cau kòp. Kờñ rơcang sơndră mờ kòp sơnrang, he pal lơh jăt broă rào kloh sồr di pal, rài sồt mờ dà sàng bal mờ sơƀong tềng dà hòr. Lơh geh bơta do geh tơmù virus tềng sồt. tŭ neh tơmù virus den broă virus gơmŭt tàm gùng tơngoh mờ tus tàm tơngoh geh gơmù sơl. Bal mờ broă lơh bè do, he pal tus mơ hờ hìu sơnơm nàng geh bơto pơlam mờ cĭt sơnơm vaccine sơndră mờ kòp sơnrang.

Tŭ gơtìp so, mèo sơnrang kăp, lơyăp, jăt mờ tơngai gơdram kòp, bè ờs den tơngai gơdram kòp kờñ ngan là bơh 10 ngai, tàm hơ̆ kung geh cau 1 nam hơ̆ sồng gơtìp kòp. Do là broă mờ làng bol ờ sền gròi uă ngan. geh tŭ tŭ gơtìp sơnrang mờ ờ gĭt neh gơtìp so kăp tŭ lơi. Tŭ neh gơguh sơnrang den ală bơta tơngŏ loh làng ngan là ngòt dà, ngòt càl, geh cau puh ha là tŭ geh càl gan den kung ngòt sơl. Bơdìh hơ̆ tai, tàm bơta gơlơh sơnrang di gơlan geh uă bơta, geh bal bơta lơng den cau kòp lơng lơh ha là geh bơta iơh, iơh den geh uă rơlao.

Ơ bác sĩ, tŭ gơtìp so, mèo kăp ha là koàc den ală cau pal lơh bè lơi nàng di pal nàng tơmù ờ uă ngan virus sơnrang gơmŭt tàm să?

Bác sĩ Lê Phúc: Bơt tờm ngan tàm broă rơcang sơndră mờ kòp sơnrang là he pal atbồ niam so mờ mpồl so ròng hơ̆ pal geh cĭt sơnơm vaccine rơcang sơndră mờ kòp sơnrang. Tŭ so ròng geh cĭt sơnơm vaccine den ờ gơtìp sơnrang mờ tŭ do di lah phan ròng kăp cau den ờ gơtìp sơnrang. Gam tŭ neh gơtìp so kăp, ờ gĭt so hơ̆ neh gơtìp sơnrang lah ờ den broă lài ngan là he pal rào kloh sồt.

Mơya pal rào di pal, hơ̆ là he ờ ai tê lơh di tềng sồt. he mìng tuh dà tềng sồt, ai sơƀong tho tềng sồt mờ rào kloh den ală virus sơrang geh pơrdô jăt dà mờ broă lơh do sơlơ gờñ sơlơ niam. Tơnơ̆ mờ hơ̆ tus mơ hờ hìu sơnơm nàng geh cĭt sơnơm sơndră mờ kòp sơnrang. Cĭt sơnơm sơndră mờ kòp sơnrang di tŭ, cĭt 5 ding sơnơm di jăt mờ kơrnoăt geh ai.

Ơ bác sĩ, bơta niam ờ do ờ dă mờ geh cồng nha bơh sơnơm vaccine kòp sơnrang tŭ do bè lơi mờ làng bol tŭ ròng so, mèo pal kah bè lơi?

Bác sĩ Lê Phúc: Tŭ do, sơnơm vaccine kòp sơnrang niam ngan, ờ lơh aniai tus mờ bơta pràn kơl dang să jan kòn bơnus. Lài do công nghệ lơh gơs sơnơm vaccine kòp sơnrang krơi is, tŭ do neh geh công nghệ lơh sơnơm vaccine kòp sơnrang bè tế bào den tàng ờ lơh aniai tus mờ bơta pràn kơl dang să jan. Den tàng, làng bol pal cĭt sơnơm vaccine kòp sơnrang tŭ gơtìp so, mèo kăp, koàc nàng geh bơta sơndră mờ kòp niam mờ ờ gơtìp sơnrang.

Geh cau ròng so, mèo tàm hìu ờ cĭt sơnơm sơndră mờ kòp, mơya mờng nhơl mờ so, mèo. Lơh bè hơ̆ là di lah gơtìp so, mèo kăp, koàc mờ so, mèo hơ̆ ờ hềt cĭt sơnơm sơndră mờ kòp den kòp lơh gơtờp tus hờ kòn bơnus. tàm hơ̆ uă ngan là he bañ nhơl nàng so, mèo lơyăp să he den bơh broă lơyăp do lơh di tềng sồt mờ lơh gơtờp kòp sơnrang tus hờ kòn bơnus. Tàm hơ̆, broă lơh kuơ màng là pal cĭt sơnơm vaccine rơcang sơndră mờ kòp sơnrang nàng tŭ gơtìp so, mèo kăp bŭ lah sồt ờ uă ha là uă. ală sồt tềng bồ, ngko, muh măt... den geh cĭt sơnơm vaccine mờ cĭt huyết thanh tài di lah cĭt sơnơm vaccine gời den kung ờ geh kuơ, ờ gơsơ̆t geh virus mờ tŭ bè hơ̆ kung gam gơtìp sơnrang sơl.

Ơi, dan ưn ngài bác sĩ!

            Cau mblàng Lơ Mu K’Yến mờ Ndong Brawl