VOV4.K’ho- Tềng đăp mờ ală bơta gơ tam gơl bơh priă kă bro phan bơna tàm drà kă bro dê, mờ bơta tam gơl trồ tiah, uă cau lơh broă sa tàm càr Dăk Lăk neh jơh nùs ngan tam gơl sơntìl chi tam, tam uă chi tam mờ tam tàm bơrlu\ bal tàm sươn kơphê. Ờ go\ di mìng pơgồp bơnah lơh tơnguh tai priă lơh geh mờ broă tam tàm bơrlu\ bal ală tờm chi sa plai tàm sươn kơphê neh pơgồp bơnah tơnguh bơta pràn rcăng gàr ai kơphê in, tơrmù [à ală bơta gơrềng ờ niam tài bơh trồ tiah lơh aniai. Jơnau cih tơnơ\ do geh đơs loh làng bè cồng nha broă lơh do, jà..iăt bal:

Mờr 30 nam tam kơphê, ồng Mai Đình Phượng ơm tàm thôn An Phú, xã Ea Drơng, kơnhoàl Cư Mgar, càr Dăk Lăk neh geh uă bơta mờng chài tam mờ sơngka sền gàr kơphê. Bè hơ\ mơya, ală nam rềp ndo, tài bơh priă kă bro kơphê gơmù uă ngan, tàm tu\ sươn kơphê ngai sơlơ kra, cồng nha lơh geh gơmù uă. Nàng lơh tơnguh priă lơh geh, ồng Phượng neh sac rwah bơkiar dùl bơnah bă kơphê, mơkung tam tàm bơrlu\ bal mờ uă tờm chi tam ndai. Ồng Mai Đình Phượng pà gi\t, broă tam tàm bơrlu\ bal neh dong lơh tơnguh tai priă lơh geh. Mờ priă tă lơh bal mờ tơngai sơngka sền gàr kơphê kung gơmù [à sơl tài bơh gơmù khà dơ\ tuh dà mờ khà phơng ơn mơya cồng nha lơh geh bơh kơphê dê kung gam geh sơl bơh 2 tấn nggùl tus 3 tấn kơphê gar tàm dùl lồ. Bơta do gơ gơs dipal ngan tàm tu\ priă kă bro kơphê gam ơm tàm khà lơyah ngan bè tu\ do.

Ồng Mai Đình Phượng yal: Bơh tu\ tam tàm bơrlu\ bal mờ tờm sầu riêng, tiêu, bơ den cồng nha lơh geh uă rlau. Tài bơh tam chi do dùl êt chi ne dùl êt den tàng cồng nha lơh geh jơnhoa rlau bè hơ\ mờ dilah mìng tam kơphê lơm gời den ờ kas ir den tàng cồng lơh geh kung dùl êt rlau den tàng pal tam tàm bơrlu\ bal.

Kung bè ồng Phượng sơl, hìu bơnhă ồng Dương Văn Thao ơm tàm [òn Ê Chăm, thị trấn Buôn Trấp, kơnhoàl Krông Ana neh tam tàm bơrlu\ bal uă tờm chi tam tàm sươn kơphê. Kơnờm bè hơ\ mờ tàm ală nam rềp ndo, bulah priă lơh geh bơh tờm chi tam tờm là kơphê gơtìp gơmù uă tài bơh priă tăc gơmù uă ir, mơya ală tờm chi tam tàm bơrlu\ bal bè sầu riêng, bơ neh geh plai mờ tăc yòm ngan sơl den tàng kờp jơh priă lơh geh bơh hìu bơnhă ồng dê kung gam lơh geh sơl, gơ ơm tàm khà bơh 300 tơlak tus 400 tơlak pah nam.

Ồng Dương Văn Thao chờ hờp yal: Bàr pe nam do, priă kă bro kơphê, tiêu Tây Nguyên dê gơmù uă ngan. A` kung geh 4 lồ kơphê sơl den tàng a` kung tam gơl dùl bơnah, tam tàm bơrlu\ bal tai mờ ală tờm chi sa plai mờ tiêu nàng lơh bè lơi gơ ai geh priă jền geh sùm mơya ờ gơtìp gơmù cồng nha lơh geh tàm sươn chi dê, pơnyơu bè kơphê lơh geh priă jền ờ uă mơya tờm chi tam ndai bè chi sa plai den lơh geh priă jền sùm rlau.

Jăt tơrgùm kờp bơh Sở Nông nghiệp mờ Phát triển Nông thôn càr Dăk Lăk dê, càr Dăk Lăk tu\ do geh rlau 200 rbô lồ kơphê, tàm hơ\ bă kơphê tam tàm bơrlu\ bal geh pơgăp 20%, tơrgùm uă tàm ală kơnhoàl: Cư Mgar, Krông Pach, thị xã Buôn Hồ mờ [òn dờng Buôn Ma Thuột. Tam tàm bơrlu\ bal tờm chi sa plai tàm sươn kơphê là broă lơh geh uă cau lơh broă sa tàm Dăk Lăk sac rwah, ngan là ală tờm chi sa plai, bè sầu riêng, bơ, tiêu, macca mờ tờm muồng jù (chi do ngui nàng lơh jrong tiêu in). Ờ go\ di mìng lơh tơnguh tai priă lơh geh, ală tờm chi tam tàm bơrlu\ bal geh ntê nha jơnhoa, tờm chi gơtùi lơh dơm chi den tàng geh uă bơta kuơ lơh m[ur, kìng càl gơ wèt mờ sươn kơphê. Do là broă lơh chài cèng wơl cồng nha lơh sa uă mơkung lơh niam wơl tiah ơm kis tai.

Uă bơta phan tam bơrlu\ bal tàm suơn kơphe là gùng dà broă lơh gam geh lam sồr mờ geh uă làng bol lơh broă sa tàm Tây Nguyên rơwah.

Kờ` dong kờl làng bol mờ gơ\p bơyô wă loh rơlao tai bè gùng dà broă lơh do, Tiến sĩ Phạm Công Trí, Phó kuang atbồ Môn lơh broă sa suơn sre, Viện Khoa học Kỹ thuật Nông lâm nghiệp Tây Nguyên geh ală jơnau mblàng nền nòn rơlao bè broă lơh do.

-Ơ Tiến sĩ Phạm Công Trí, bè lơi là uă bơta phan tam tàm suơn kơphe? Uă bơta phan tam den geh ală bơta gơdờp bè lơi gơwèt mờ suơn tam phan?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: He go\ là broă lơh sa suơn sre là dùl tàm ală broă lơh sa gơtìp rềs àr uă ngan mờ gơtìp gơrềng uă ngan bơh khà priă drà kă bro kung bè trồ tiah. Mờ bơta tòm bơh nùs nhơm kơlôi sơnơng là lòt jòi ală phan tam geh bơta kuơ uă rơlao mờ rồ sơbì ală phan tam ờs mờng lơh broă lơh sa suơn sre gơtìp tung lơtang tàm broă lơh sa suơn sre gam gơbàn uă ngan.

Tòm kơphe, tiêu gam tàm tơngai gơtìp hoàc huơr bơh khà priă uă ngan. Mơya, he go\ là broă lơh mờng chài bơh ală hìu lơi rồ sơbì ală phan tam ờs mờng kờ` tam dùl bơta phan tam pa jơh mờ làng bol ờ hềt mùl màl mờng den tu\ ring bal drà kă bro làng bol pơn jăt tai gơtìp hoàc huơr.

Den tàng, tàm broă tam phan kơl jăp den bol a` lam sồr là, làng bol lơh broă sa geh tam uă bơta phan di pal tàm suơn kơphe. Tam gơl bơh suơn kơphe ờ geh cồng nha kờ` tam ală suơn kơphe geh uă bơta phan, hơ\ là he tam uă bơta phan rơlao di pal.

Di lah bè làng bol dus jơh kơphe, dus jơh tòm tiêu gam tam gơl tam tòm chi sa plai den he di gơlan geh tơnhào uă, di lah khà priă bơh tòm chi sa plai gam ring niam. Gam di lah ală tòm chi sa plai hơ\ gơtìp kal ke den làng bol lơh broă sa gơtìp hoàc huơr.

Broă gàr niam suơn kơphe, he tam gơl ờ uă bă ù tam, dùl bơnah bă ù tam ală tòm chi sa plai, ờ mìng dong kờl suơn kơphe làng bol lơh rboă sa ring niam rơlao bè bơta niam, làng bol lơh broă sa gam gơtùi tam phan niam rơlao.

Tàm ù tiah niam he geh ai tàm ală tòm chi dờng tòm, `hoa, ờ di là ală tòm chi sa plai mờ do là dùl bơta tòm chi uă m[ur dong kờl lơh suơn kơphe geh ring niam mờ trồ tiah, tam gơl trồ tiah. Mờ trồ tơngai duh do suơn kơphe geh gơguh cồng mờ tơmù dà tuh mờ tềm pềr phơng. Bè hơ\ broă lơh kơphe kung geh cồng nha uă ngan pơn drờm mờ phan tam bè ờs.

-Ơi, tu\ tam bơrlu\ bal bè hơ\ den cau tam geh tìp mờ ală kal ke lơi tu\ sơnka sền gàr uă bơta phan tam dùl dơ\ le\ bal lah ờ, ơ Tiến sĩ?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: Tòm chi sa plai he tam bè ờs den làng bol pal geh dùl broă tam ngăc ngar ngan, tam phan bơrlu\ bal, tam uă ngan. Gam di lah he tam bơrlu\ bal tàm suơn kơphe, den tiah kis đềt mềr ngan mờ mờr ndrờm mờ bè geh is.

Bè bơta sùh ìo, bơta niam, ală bơta kòp aniai kung ring niam. Den tàng làng bol broă lơh ờ hoan gơtìp hoàc huơr bè broă tam phan. Mờ he go\ là tu\ làng bol lơh broă sa gam gàr geh 90% phan tam bè ờs hơ\ là kơphe den bơta kal ke bè broă tơnhào, bè nùs nhơm kơlôi sơnơng pal lơh bè lơi kờ` phan tam bơrlu\ bal să tòm he dê geh tơnhào mhar kung gơmù, bè hơ\ bơta hoàc huơr kung  uă.

Bol a` lam sồr làng bol lơh broă sa tam gơl ờ uă bă ù bơh tòm kơphe gơs suơn tam chi sa plai, hơ\ là ai geh ală suơn geh bơta niam tòm chi pơgồp bal mờ broă tìm `hơ\t tàm tiah ù; bơyai lơh ală broă tam phan niam den tơnơ\ mờ tu\ he tam gơl bơh 1 rơbô 100 tòm kơphe gơs di pơgăp 1 rơbô tòm kơphe den cồng nha kơphe geh gơguh di pơgăp bơh 15 tus 20%.

Tài ờ hoan gơtìp hoàc huơr tài trồ tơngai duh, phơng geh niam rơlao, bơta sùh ìo tàm suơn kơphe ndrờm bal rơlao, làng bol lơh broă sa geh sơnka sền gàr niam rơlao. Bè hơ\ là, bu\ lah geh tơmù ờ uă tòm kơphe tàm suơn mơya cồng nha tơnhào ờ gơmù. Suơn kơphe geh cồng nha gơguh tài  gơmù priă bơcri. Mờ 100 bă tiah do he tam gơl tam tòm chi sa plai jăt dùl broă lơh di pal. Geh lơh gơs ală tòm chi sa plai cờn `hoa ai geh cồng nha niam rơlao bè tòm sầu riêng, [ơ, măng cụt, pơnăt tố nữ, pơnăt thái.

Bơcri priă bơh ală bơta tòm chi sa plei do ờ uă rơlao pơn drờm mờ broă he mìng tam dùl bơta phan tam tàm dùl bă ù mờ broă broă lơh bè atbồ dà tuh, atbồ phan tìm, atbồ phơng sih tàm suơn geh tòm chi sa plai do kung [uơn rơlao. Tài bơta niam ù tiah mờ bơta mùl màl ờ gơtìp bơrlu\ bal. Bè hơ\ dong kờl làng bol lơh broă sa neh mờng mờ broă mìng tam kơphe lơm, tam gơl lơh dùl nă cau geh broă lơh sa uă bơta phan tam mờ ờ gơtìp kal ke bè broă lơh.

-Ơi, Tiến sĩ geh jơnau sồr tơnkah lơi gơwèt mờ làng bol bè broă sơnka sền gàr ha là ai phan tam tu\ tơnguh bơtàu jăt gùng dà broă lơh uă bơta phan tam do?

Tiến sĩ Phạm Công Trí: Làng bol kung pal sền gròi là tu\ he tam bơrlu\ bal broă lơh sa suơn sre brê bơnơm pơgồp bal ha là tam tòm chi sa plai tàm suơn kơphe den he pal geh lơh di pal ha là lùp ală cau jăk chài gah lơh broă sa suơn sre, bè là môn lơh sa suơn sre bol a` geh dong kờl làng bol geh dùl broă lơh uă ngan, pleh mờ bơta lơh suơn kơphe gơs suơn bơrlu\ bal uă bơta phan, uă ir phan tam lơh kal ke mờ ờ ai geh cồng nha.

Bơh broă lơh do, di lah làng bol lơh broă sa lơh niam he geh lơh gơs ală tiah tam uă bơta phan kơl jăp; jơh ală phan geh lơh ndrờm geh gơs phan kă bro jăt broă lơh gơs phan GAP ha là phan hữu cơ. Bè hơ\, bơta kuơ uă rơlao ngan.

He gam lơh geh ală broă tam phan lơh sa suơn sre đềt mềr ngan mờ broă tam brê. Hơ\ là tòm chi geh chi dờng, geh tòm kơphe, geh phan tìm m[ur; geh uă ngan bơta mu\t, l^k ndrờm bal ờ go\ di là he tam bơrlu\ bal ală tòm chi dờng tàm suơn kơphe.

Di lah làng bol mìng go\ tòm sầu riêng geh uă priă mờ sơbì kơphe ha là go\ tòm sầu riêng geh khà priă uă mờ sơbì tòm [ơ den he lơh gơtìp ờ niam bơta ndrờm bal. Bè hơ\, he sồr làng bol lơh broă sa là he gam tam uă bơta phan lơh sa suơn sre brê bơnơm pơgồp bal jăt broă lơh niam ờ go\ di là tam bơrlu\ bal phan tam jăt dùl broă pal geh lơh.

-Ơi, dan ưn ngài tiến sĩ bè ală jơnau pa bơto pơlam do.

Cau mblàng Lơ Mu K’Yến- Ndong Brawl