VOV4.K’ho- Macca là tờm chi tam ai sơntìl bơh lơgar ndai tơmu\t tàm Việt Nam bơh ală nam 2000. Mờ bơta is rơmis bè bơta bơkah bơta pràn, gar macca geh đơs pơnyơu bè “ùr bơtau gar ra`”. Mơya là tờm chi tam pa ờ hềt geh gàr niam bè anih lơh gơlik sơntìl, bơta chài sơngka sền gàr mờ drà kă bro tờm macca neh geh tu\ là jơnau geh đơs duh hồl ngan tàm ală dơ\ pơrjum, dơ\ cribơyai pơgăp mờ do uă nam. Tàm tu\, bàr pe nă cau jak, cau ătbồ sồr pal kơrhia den kung gam geh sơl ală cau lơh broă sa tàm càr Dăk Lăk neh khin cha tam mờ cèng wơl priă jền lơh sa uă.

Mờ bơta pràn lơh gơlik phan 300 tấn dùl kàl, Hìu măy lơh gơlik phan macca bơh Công ty Cổ phần Damaca Nguyên Phương dê tàm xã Phú Lộc, kơnhoàl Krông Năng gam geh jơnau kờ` lơh bal tiah tam rlau 100 lồ macca mơya tu\ do Công ty rơ\p mìng pa lơh gơlik 60 tấn tàm dùl kàl mờ bă ù lơh bal rơ\p mìng pa 15 lồ lơm. Mò Nguyễn Thị Thu Phương, Kuang ătbồ dờng Công ty Cổ phần Damaca Nguyên Phương pà gi\t: Tu\ do, tàm drà Việt Nam gơ wèt mờ phan bơna macca bơh bàr pe mpồl lơh sa dê bơta niam den gar macca kung gam ơm tàm bơta ờ tơl phan sơl. Bè mpồl lơh sa bơh bol a` dê, khà lơh gơlik rơ\p mìng pa geh tăc ai dùl drà dềt in lơm, ai ală drà dờng den uă ngan ală mpồl lơh sa kă bro ờ hềt tăc geh phan tài bơh tiah tam phan kung gam ờ hềt tơl sơl.

Mờ priă blơi gar macca tàm sươn bơh 100 rbô tus 120 rbô đong tàm dùl ki\ mờ priă blơi gar coh ra` bơh 250 rbô tus 280 rbô đong tàm dùl ki\, den macca Việt Nam gam geh priă tăc kas rlau uă ngan pơndrờm mờ priă kă bro bal dunia dê. Gar macca tăc kas ngan priă tàm ală nam rềp ndo neh mờ gam cèng wơl tu\ tơngai niam tam gơl rài kis ai bàr pe nă cau lơh broă sa neh khin cha tam tàm bơrlu\ bal halà tam gơl chi tam lài hơ\ in.

Là dùl tàm ală cau lơh broă sa bơh sơnrờp cèng tờm macca rê tam tàm ù tiah do dê, ồng Đinh Tất Thắng, ơm tàm xã Ea Put, kơnhoàl Krông Năng, càr Dăk Lăk pà gi\t: Lài do, ồng mìng tam kơphê lơm, tu\ kơphê sơnđờm kra tài bơh jo\ sơnam den ồng neh khin cha tam gơl rlau 1 lồ ù tam kơphê tus tam tờm macca mờ rcăng lài jòi sền tàm sră nggal bè bơta chi tam do. Tơnơ\ 8 nam kờp bơh tu\ sơnđờm tam tờm macca mờ rề ơnàng bă ù tam bal mờ jơnau đơs krơi is, den 3 nam do, pah nam ồng lơh geh sùm rlau 2 tơmàn đong, kờp jơh priă tă lơh ồng gam geh priă cồng 1 tơmàn 500 tơlak đong bơh 1 rbô 200 tờm macca gam geh tu\ do. Ồng Đinh Tất Thắng, đơs: A` go\ pơndrờm mờ tờm kơphê, tờm tiêu den tờm chi tam do geh cồng nha uă rlau. Lài ngan là tam tàm bơrlu\ bal tàm sươn kơphê gơtùi, tài bơh gơ ờ go\ lơh gơrềng tus tờm kơphê. Sền gàr [ươn ờ go\ bòl glar lơh ntê, tơn te\ lơngkòt halà kòn bơnus pal sơngka sền gàr uă ir ờ. Tu\ tờm chi sơnđờm geh plai den he ơn phơng, tu\ plai dờng kàr nau tê he dê, den he ơn tai phơng dùl dơ\ mờ ơm kơ\p tus tàm ngai tơnhàu. Tơnhàu macca den kung [ươn ngan sơl, sa àng kơnhai ndar me nhai 7 tus nhai 8 là tờm chi gơdùh is jơh plai.

Mờ ală bơta is rơmis bè bơta bơkah bơta pràn geh đơs pơnyơu bè là “ùr bơtau gar ra`” mờ jơnau kờ` ngui sa ngai sơlơ gơguh uă den tàng geh tơngai cau lơh broă tàm Tây Nguyên ur ar đòm jăt gơ\p tam tờm macca. Macca gơ gơs là tờm chi nhơl [ài sa priă bơtuah den sa, ờ bơtuah den hoàc hươr roh gời tu\ geh sươn lơh geh cồng nha uă, priă tăc yòm ngan mơya kung ờ dùl êt nă cau lơh broă sa gơtìp hoàc hươr dồs kơnòl tài bơh tờm chi do ờ geh plai. Uă cau jak sồr cau lơh broă sa pal kơrhia tu\ rề ơnàng bă ù tam uă tờm macca, ngan là tu\ ờ hềt geh anih lơh gơlik sơntìl loh làng, ờ hềt gi\t nền bơta chài tam, sơngka sền gàr tờm macca mờ kuơmàng rlau là drà kă bro bơh phan bơna dê ờ hềt geh kơ\ kơl jăp. Mơya tus tu\ do, tơnơ\ tu\ tơngai kơlôi sơnơng mờ tam tơrlòng lài uă ngan ală bă ù tam tờm macca geh tam niam jăt di bơta bơto pơlam, sơntìl git loh anih lơh ndrờm kis dờng niam mờ gơ ai cồng nha sùm gơcèng wơl cồng nha lơh sa uă ai cau tam in.

Ồng Huỳnh Ngọc Huy, Kuang ătbồ dờng Mpồl cau gơnoar cih Ală mpồl lơh macca Việt Nam sền swì bè do: Tờm kơphê tam tàm Việt Nam di dùl rhiang nam den hơ\ sồng geh bă ù tam uă bè tu\ do, tờm macca den là pa ngan den tàng ngan ngồn bơta ờ hềt khin bơh ală kấp gơnoar ătbồ dê là jơnau [ươn gơ wa\ ih, mơya tus tu\ do tơnơ\ 5 nam den a` go\ là neh geh bơta gơ tam gơl kuơmàng ngan rlau jơh là thông tư sồ 30 bơh Bộ Nông nghiệp mờ Phát triển Nông thôn dê dờp jơnau đơs tờm macca là dùl tàm 20 tờm chi brê kuơmàng bơh Việt Nam dê den hơ\ là jơnau geh gơrềng tus kơrnoat boh lam loh làng ngan.

Tam tờm chi lơi gơdờp mờ ù tiah, trồ tiah mờ geh priă jền lơh sa kung gam sơl là jơnau kơlôi sơnơng sùm bơh uă cau lơh broă sa tàm càr Dăk Lăk dê. Tơnơ\ uă dơ\ tam gơl bơh kơphê tus tiêu, kau su, sa chi, chi sa plai den tu\ do uă cau lơh broă sa kung ai tờm macca ơm tàm bơta sền sơnơng sơl nàng tam gơl ală bă ù tam phan ờ huan geh cồng nha halà tam tàm bơrlu\ bal tàm ală sươn kơphê, tiêu neh geh lài gơtùi lơh tơnguh tai priă jền tàm dùl bă ù. Mơya, bơta kơlôi rcăng ngan tu\ do là bơta ătbồ bơta niam chi sơntìl dê. Mò Trần Thị May, ơm tàm xã Ea Hồ, kơnhoàl Krông Năng, càr Dăk Lăk pà gi\t: Tơnơ\ tu\ tơngai lùp mờ lòt còp bàr pe broă lơh tam tờm macca den a` kung neh geh sơl jơnau kờ` tam gơl tam tờm macca nàng tam tàm bă ù tam tiêu neh chơ\t. Mơya, kơlôi rcăng ngan rlau jơh tu\ do kung gam là jơnau sơntìl blơi tềng lơi mờ blơi bè lơi là niam he in, tài bơh kung geh sơl uă cau đơs là, tam den geh uă nha, ntê mơya ờ huan geh plai.

Bơta geh ngan, cau tam tờm macca tàm Việt Nam đơs bal, Dăk Lăk đơs is neh sơrlèt gan ờ dùl êt jơnau bơsram bè sơntìl. Tu\ priă tăc phan bơna gơguh uă, cau lơh broă sa ur ar tai đòm jăt gơ\p tam tàm tu\ ờ hềt tơl jơnau tơngi\t, jơnau gi\t wa\ bè bơta mờng chài, rwah sơntìl ờ tơl niam gơlam tus jơnau pal koh sang te\ halà lơh ngan sền gàr tàm bơta cồng nha, bơta niam plai ờ huan uă, tu kòp lơh aniai uă. Tờm tiêu digơlan là jơnau bơsram pa ngan. Macca là tờm chi brê, tơnơ\ 3 nam den hơ\ sồng geh plai, dilah ờ kơrhia tơn bơh broă rwah sơntìl bơh sơnrờp, ờ ătbồ niam bơta niam chi sơntìl den jơnau bơsram dờng ngan là digơlan gơtìp wơl tai tơnơ\ 3, halà 5 nam.

Mùl màl tàm tơngai do geh uă ngan làng bol lơh broă sa tàm càr Dak Lak blơi sơntìl ờ tơl niam lơh gơtìp tơnơ\ mờ bơh 5 tus 6 nam tam kung gam ờ geh plai sơl, ha là plai ờ uă.

Bè hơ\, lơh bè lơi nàng rơwah geh sơntìl niam, làng bol pal kah tu\ rơwah tòm sơntìl, cau ai tơng^t jơnau đơs do neh geh dơ\ lùp ồng Trần Đức Vượng, cau lơh broă tàm Viện kơlôi sơnơng mờ công nghệ sinh học Lâm nghiệp Việt Nam bè tơngu me do.

Ơ ồng, ồng geh jơnau đơs bè lơi bè bơta sơntìl tòm mắc ca tu\ do tàm drà kă bro?

Ồng Trần Đức Vượng: Tu\ do geh uă ngan cau ờng ờ tơl niam. Kuơ màng ngan là geh uă ngan cau ờng sơntìl bơto pơlam tăc sơntìl làng bol in ală tòm geh tam bơh gar gam sơnđan là tòm hòn is ờ di bơkiar.

Dơ\ bàr, ntê bơkiar mờ di là tòm geh sơntìl sơnrờp niam.

Dơ\ pe là cau lơh sồt bơkiar ờ ngan, mìng ai pềs koah bơdìh kơmhò tòm hơ\ sồng koh cồng lơh geh sồt hơ\ sồng pùt mờ kơl dung nilong wơl. Gơwèt mờ làng bol lơh broă sa ờ hềt tu\ lơi tìp mờ tòm mắc ca den kal ke ngan kờ` g^t đal bơta do.

Tàm lơgar Việt Nam geh nđờ bơta sơntìl tòm mắc ca mờ he geh ală jơnau kờ` lơi tu\ đơs tus mờ bơta niam sơntìl tòm mắc ca ơ ồng?

Ồng Trần Đức Vượng: Tu\ do geh di pơgăp 7 bơta sơntìl, bè sơntìl 246, 741, 800, 849, QN1, 38, 344 den ală sơntìl ndrờm gơdờp jơh tài jơnau kờ` lài ngan bơh tòm do là bơta duh tu\ trồ mang hờ đơm 18 độ tàm pơgăp bơh 4 tus 5 poh, geh bu\t bơkào mờ bơta duh tu\ trồ ngai sơlơ duh sơlơ niam den khà ờ ndrờm bal den geh bu\ bơkào.

Mờ geh 2, 3 jơnau kờ` nàng g^t bơta niam tòm sơntìl niam. Lài ngan là cồng nha niam, dơ\ bàr là gar dum gơjrùh is. Dơ\ pe là khà să tàm gar geh bơh 35 tus 37 ha là tus 43%. Khà să tàm gar geh ai tơngo\ bơta kuơ phan geh lơh tơnơ\ do.

Bè ală hìu măi lơh cau geh ai khà priă kas uă ngan rơlao. Dơ\ 4, gar pơr tu\ rơngô den gơpồ ngkàr. Cau lơh ờ pal lơh bơcah ngkàr tai mờ geh tăc mờ khà priă kas rơlao den cau tus wơl blơi bơh làng bol lơh broă sa kas rơlao mờ ală gar ờ hềt gơpồ ngkàr.

Bè hơ\, kờ` rơwah geh ală sơntìl tòm mắc ca niam, bơta niam geh ai tàm broă lơh sa den ồng geh ală jơnau tơnkah lơi gơwèt mờ làng bol?

Ồng Trần Đức Vượng: Làng bol lòt blơi den lài ngan làng bol pal rơwah ală tòm mắc ca sơntìl là pal rơwah tòm neh bơkiar, ba` rơwah tòm hòn bơh gar.

Dơ\ bàr là pal rơwah ală suơn ờng jo\ nam geh pin dờn, geh suơn bồ sơntìl. Suơn bồ sơntìl hơ\ pal geh broă sền gròi bơh anih lơh broă geh gơnoar dà lơgar dê, neh geh ai tơnhào 3 nam rơlao hờ đang den hơ\ sồng geh sền là suơn geh bơta niam mờ cau lơh suơn hơ\ pal geh yồng măt sơnđan tòm bồ sơntìl, pal geh jơnau sền gròi pah nam.

Cau hơ\ pal là cau koh ntê bơh ală tòm geh uă plai. Di lah niam rơlao tai den tus sền tơn tàm suơn mờ cau neh tam, cồng nha bơta niam cau hơ\ lơh geh bè lơi, bơta niam gar, khà să geh, ngkàr gar lơ-u\t ir lah ờ? Hơ\ là ală broă sền gròi lài ngan.

Dơ\ pe, làng bol tu\ rơwah tòm den rơwah ală tòm ờ gơtìp tu kòp, gam hòn gơs niam, tòm bơh 1 nam nggùl tus 2 nam nggùl tàm khà do mơ. Kuơ màng tai là sồt bơkiar neh đir ờ gơtìp ha tài tu\ gơtìp ha den geh lơh gơbàn kòp mờ gơtìp sồt bè hơ\ den tòm hòn gơs ờ pràn.

Ơi, dan ưn ngài ồng!

            Cau cih Vũ Hương Lý- Cau mblàng Lơ Mu K’Yến mờ Ndong Brawl