VOV4.K’ho - Kờ` sơlơ tơnguh rlau tai jơnau git wă rơcang sơndră kòp lơh aniai tàm tờm tiêu, mơkung dong làng bol lơh broă sa tàm [òn lơgar geh dùl broă rơndap lơh tam tiêu jat gùng dà broă lơh kơ\ kơljap, Trung tâm Khuyến nông càr Gia Lai neh lam lơh rơndap broă lơh niam wơl suơn tiêu gơtìp chơt lơyài mờ broă lơh rơcang sơndră kòp lơh aniai bơrlu\ bal. Bơh sơn rờp, rơndap broă ai go\ uă cồng nha niam.

Rơndap broă lơh niam wơl suơn tiêu gơtìp chơt lơyài mờ broă lơh rơcang sơndră kòp lơh aniai bơrlu\ bal geh Trung tâm Khuyến nông càr Gia Lai lam lơh bơh bồ nam 2018 tus tu\ do. Rơndap broă geh lam lơh tàm suơn bơh 15 hìu bơnhă làng bol tàm ală tiah tam uă tiêu tàm càr là ală xã Ia Băng (kơnhoàl Chư Prông), xã Dun (kơnhoàl Chư Sê) mờ xã Ia Phang (kơnhoàl Chư Pưh).

Mò Đinh Thị Hiệp, kuang bàng kỹ thuật Trung tâm Khuyến nông Gia Lai pà git, ală suơn tiêu geh sac rơwah lam lơh rơndap broă gam geh tềl tơnggo\ bơh kòp chơt lơyài dê. Ù bơh suơn tam tiêu dê klàr, ờ uă bơsềt kòp lơh aniai rơyas. Bơta do bal mờ mờng quèng ngui uă sơnơm sền gàr phan tam mờ phơng hoá học nàng sơngka sền gàr neh lơh tờm tiêu gờmu bơta pràn rơcang sơndră kòp, [uơn gơtìp chơt tài ală bơta lơh gơbàn kòp. Ală bơta do lơh gơbàn uă kal ke tàm tu\ lam lơh rơndap broă:

“Tiêu tàm do chơt mhar ir, den tàng kal ke ngan sac rơwah, bè bơta phơng sih, sơnơm do sơnơm ne, ngui hoá học uă ir, den tàng làng bol lơh jat bơta kờ` is khi dê. Geh uă tu\ he pơlam khi yuh dà, khi kung ờ lơh, den tàng tu\ sac rơ wah hìu bơnhă lam lơh rơndap broă kung kal ke ngan tài uă tu\ khi lơh jat bơta kờ` khi dê, khi ờ pin dờn he”.

Mùl màl, bulah neh geh uă mờng chài tam tiêu uă nam do, mơya bi Nguyễn Thị Phượng, ơm tàm [òn Bang, xã Dun, kơnhoàl Chư Sê, càr Gia Lai kung ờ geh broă lơi nàng gơtùi dong 1 lồ tiêu gơtìp chơt tài ngơr bam dà tàm kàl mìu nam 2017. Mơya mờr 1 nam do, geh kuang bàng Trung tâm Khuyến nông càr pơlam lơh rbòng yuh dà bal mờ uă broă lơh rơcang sơndră kòp lơh aniai bơrlu\ bal ai 2 sàu tiêu gam geh tềl tơnggo\ chơt lơyài, suơn tiêu pàl nha, jrùh kồ jriăng bơh hìu bơnhă bi dê neh gơs tơlir wơl:

“Lài do tu\ ờ hềt ngui broă lơh do den tiêu hìu bơnhă a` dê gơtìp pàl nha, jrùh kồ jriăng. Bơh tơnơ\ tu\ ngui broă lơh den tiêu hìu bơnhă a` dê neh ờ huan pàl tai, cồng mờ lơngkòt cat uă rlau lài mờ tu\ ngui broă lơh. Sền tiêu pràn rlau mờ lài do”.

Bal mờ broă tam gơl mờng quèng tam, ală kuang bàng pơlam kỹ thuật gơ wèt rơndap broă neh pơlam làng bol tam gơl mờng quèng  sơngka sền gàr, ơn phơng tờm tiêu in. Mùl màl, ală kuang bàng Trung tâm Khuyến nông càr Gia Lai pơlam làng bol lơh broă sa tàm [òn lơgar ơn phơng hữư cơ, phơng đa trung lượng tam cah gơs uă dơ\. Bal mờ hơ\, khà phơng hoá học kung geh tơmù uă ngan, ala mờ hơ\ là ngui uă phơng hữu cơ, phơng chuồng nàng lơh niam wơl, wèt tus lơh niam ù.

Cau lơh broă sa kung geh pơlam ngui ală bơta chế phẩm sinh học dong kơryan bơ sềt, kòp lơh aniai tàm ù, tàm tờm, ntê, nha. Dùl bơta kuơ màng ndai là làng bol geh pơlam tở rbòng yuh dà tơl khà nàng dà mhar gơlik bơdĩh tu\ trồ mìu; cang jàl halà tam chi kìng càl nàng gàr khà sùh ìo, lơh gơs mbur rơ hiơm tàm suơn. Ồng Phan Quốc Thành, ơm tàm [òn Bang, xã Dun, kơnhoàl Chư Sê, là cau geh dờp kuơ bơh rơndap broă pà git:

 “Tàm pơndrờm mờ ală suơn tiêu gùt dar, a` go\ broă lơh niam wơl kòp chơt lơyài bè do là geh cồng nha. Tu\ làng bol neh ngui broă lơh do, a` pin dờn là làng bol geh ngui tàm suơn tiêu hìu bơnhă he dê”.

Bol a` geh dơ\ boh bơr mờ Kỹ sư lơh broă sa sươn sre là mò Lê Thị Thu Thảo, kuang bàng drơng Rơndăp broă lơh kis pràn wơl tiêu gơtìp chơ\t lơyaì bơh broă lơh rcăng sơndră kòp lơh aniai tàm bơrlu\ bal bơh Tiah tờm dong kờl bơto pơlam lơh broă sa sươn sre càr Gia Lai dê nàng gi\t loh làng rlau tai bè jơnau kờ`, gùng dà broă lơh bơh rơndăp broă lơh do dê.

Ơ kỹ sư, jơnau kờ` tờm bơh Rơndăp broă lơh kis pràn wơl tiêu gơtìp chơ\t lơyaì bơh broă lơh rcăng sơndră kòp lơh aniai tàm bơrlu\ bal mờ Tiah tờm dong kờl bơto pơlam lơh broă sa sươn sre càr Gia Lai dê gam lơh là bơta lơi?

Mò Lê Thị Thu Thảo: Jơnau kờ` bơh rơndăp broă lơh dê là nàng dong tờm tiêu kis dờng mờ bơtàu tơnguh niam rlau, hơ\ là kis pràn wơl ală sươn tiêu neh gơtìp kòp lài hơ\ tàm bơta gơbàn kòp dùl êt mờ di mơ gơtùi kis dờng wơl, bơtàu tơnguh wơl. Tơngai pa do, làng bol tam tiêu neh sơmờm uă ir ngui ală bơta sơnơm hoá học mờ phơng tuh uă ir lơh phan tàm ù gơtìp tam gơl uă ngan, lơh gơlik bơta niam ai ală jơi bơ sềt, vi khuẩn tàm ù mu\t mờ lơh aniai sươn tiêu. Den tàng bè hơ\, broă lơh bơh broă lơh kis pràn wơl do là lơh tam gơl wơl phan tàm ù, tơnguh uă độ pH bơh ù dê uă rlau, mơkung bơtơl phan kis dềt geh kuơ tàm ù nàng dong rơyas tờm tiêu dê ngui dà mờ phơng nàng ròng kis chi dùl bă niam rlau.

Rơndăp broă lơh geh lơh tàm càr Gia Lai mờ bă ù pơgăp 3 lồ, ndrờm mờ ală anih mu\t lơh là xã Ia Băng, xã Dun, xã Ia Phang tàm 3 kơnhoàl Chư Prông, Chư Sê mờ Chư Pưh. Tơl anih bè hơ\ geh 5 hìu lơh bal, tơl hìu geh dong kờl broă lơh là nggùl lồ. Tơnơ\ 1 nam lơh kis pràn wơl den sền swì bơh sơnrờp pà go\ bơta kis pràn wơl uă ngan. Den tàng bè hơ\, nam 2019 rơndăp broă lơh pơn jat tai lơh nàng geh bơta sền swì niam rlau.

Ală gùng dà broă lơh tờm nàng tam gơl bồ tơngoh mờ broă tam phan mờng quèng bơh yau bơh làng bol lơh broă sa tam tiêu tàm rơndăp broă lơh dê là bơta lơi ơ kỹ sư?

Mò Lê Thị Thu Thảo: Bè hơ\, là broă lơh kis pràn wơl tiêu chơ\t lơyaì gơ jat gùng dà gi\t kòp lơh aniai tàm bơrlu\ bal, hơ\ là ngui ală broă lơh bơta chài bè sơngka sền gàr tus dì rcăng sơndră kòp jat gùng dà kơ\ kơl jăp. Ngui phơng sih tàm do là tam gơl bồ tơngoh ơn phơng. Ala tài lài do ơn dùl tu\ mờ khà uă den tu\ do bol he ơn dùl bơnah êt rlau mờ tam pà gơs uă dơ\ nàng chi in [ươn gơ sa, mơkung ngui bàr pe bơta phơng geh phan lơh tam gơl wơl phan tàm ù bè MKP, Kali ru-mat mờ ală bơta phơng geh lài, tăc uă tàm drà.

            Dùl gùng dà broă lơh ndai tai là tơnơ\ tu\ tơngai tơnhàu, tờm tiêu kung kờ` pơgăp dùl tu\ tơngai ro kơnra` lài mờ tu\ bol he ơn ală bơta pơng geh bơta lơh gơ in mhar hòn rơyas nàng rơyas jồp ală bơta phơng dùl bă niam ngan rlau jơh.

            Bal mờ ngui phơng, khà dơ\ ơn phơng, den broă lơh ơn phơng kung tam gơl sơl. Ala tài ơn phơng jat sèng, còr, rơsìh kơ\p geh mìu den tu\ do bol he klài lề tàm dà hơ\ sồng tuh. Tàm ală ngai ờ mìu, bol he tuh dà di tơl sùi ìo den hơ\ sồng, bơta pràn jồp phơng bơh chi dê gơguh tai uă ngan. Bal mờ broă ngui phơng sih, bol he lơh geh bơta kis [ươn ai tờm chi in bơh broă bơtơl bàr pe bơta chi lơh m[ur, kìng càl.

Dilah bàr pe sươn ờ hềt geh chi lơh m[ur, kìng càl den gơtùi ngui jàl jù sơndră tơngai nàng lơh geh bơta sùh òi, bơta duh mrềt dipal ai chi in kis dờng mờ bơtàu tơnguh niam rlau ngan là tàm kàl prang. Mu\t tàm kàl mìu, kuơmàng nam 2018 pa do, làng bol gi\t là dà mìu uă ngan, jo\ jòng sùm lơh uă sươn tiêu chơ\t dùl ròt, geh bàr pe tiah sươn tiêu chơ\t jơh ờ gam tai.

Bè hơ\, broă tờ rbòng pơrdô dà kung là dùl tàm ală gùng dà broă lơh nàng tơrmù bơta ngơr bam dà tàm bàr pe tiah ai tiêu in. Bal mờ lơh m[ur rhiơm, tờ rbòng pơrdô dà den làng bol sơngka sền gàr chi in pràn kung là dùl broă lơh sơlơ tơnguh bơta pràn kong mờ sơndră wơl mờ tu kòp lơh aniai, kuơmàng là kòp lơh aniai tài bơh tu luh mờ bơsềt tam ù. Bơta mờng quèng sơngka sền gàr uă ir bơh làng bol dê lài do lơh ală phan kis dềt tàm ù gơtìp chơ\t te\, mơkung lơh geh bơta [ươn ai ală tu kòp lơh aniai in bơtàu tơnguh pràn.

Tu\ do lơh bè lơi nàng kơryan bơta bơtàu tơnguh bơh bơsềt lơh aniai dê, tơnguh tai phan kis dềt geh kuơ bơh broă ngui bàr pe bơta phơng bè kali ru-mát mờ ală chế phẩm phơng hữu cơ vi sinh. Tu\ do, cau kung jat gùng dà ờ huan ngui sơnơm hoá học, sơlơh ơn uă phơng rơpu kơnrồ, phơng hữu cơ, bơtơl tai bàr pe bơta chế phẩm sinh học geh kuơ bè trichoderma, ală bơta bơsềt kơryan wơl ală bơta bơsềt kòp tàm ù lơh gơlik kòp chơ\t mhar, chơ\t lơyaì.

Tu\ do, cau ngai sơlơ lơh tiêu jat gùng dà hữu cơ, kơ\ kơl jăp gam lơh gơ rề uă tàm uă tiah tàm càr. Bè hơ\, tàm ală tu\ tus bal lơh rơndăp broă lơh kis pràn wơl sươn tiêu gơtìp chơ\t bơh broă lơh rcăng sơndră kòp aniai tàm bơrlu\ bal, cau tam tiêu gơtùi lơh bal tam gơl tus gùng dà lơh tiêu hữu cơ, kơ\ kơl jăp di sơl, ơ kỹ sư?

Mò Lê Thị Thu Thảo: Lơh sa jat gùng dà hữu cơ là gùng dà lơh gơlik phan bơna dipal mờ drà kă bro, lơh geh bơta kơ\ kơl jăp ai sươn tiêu in. Broă lơh bơh bol he dê, do kung là jat gùng dà hơ\ sơl mơya gam ngui phơng hoá học, ờ hềt ngan ngồn jat hữu cơ jơh lơm. Hơ\ là tam phan jat gùng dà kơ\ kơl jăp mơya gam ngui sơnơm hoá học nàng ai ală bơta di mơ mờ dùl êt phan tơl pràn ai chi in. Ai phơng hoá học mơya geh ơn dùl êt rlau mờ broă ơn phơng geh tam pà gơs uă dơ\ rlau. Hơ\ là tam gơl bơta mờng quèng tam phan bơh làng bol he dê pơndrờm mờ lài do.

Ơi dan ưn ngài kỹ sư uă ngan !

Cau mblàng Lơ Mu K’Yến mờ K’Duẩn