VOV4.K’ho-Tềng đap bơta geh ngan jơnau kờ` bè phan sa kloh bơkah ngai sơlơ uă, uă cau lơh broă sa tam chi sa plai tàm càr Dak Lak neh khin cha tam gơl tus tam jat broă lơh hữu cơ. Broă lơh do ờ mìng gơcèng wơl bơta kuơ sền gàr pràn kơldang să jan ai cau tam bal mờ cau ngui sa in, tơrmù priă tă sơngka sền gàr mờ tàm bàr pe tiah, làng bol lơh broă sa gam dờp geh bơta lơh bal, dong kờl bal bơh ală công ty dờng dê, geh sùm drà kă bro ai phan bơna in.

            Bal mờ 4 lồ kroăc, kuết tam tàm bơrlu\ bal mờ bàr pe tờm chi tam ndai, 2 nam do, hìu bơnhă bi Trương Thị Thu, ơm tàm thôn 6E, xã Cư Êlang, kơnhoàl Ea Kar, càr Dak Lak  lơh geh priă jền pơgăp 300 tơlak pah nam. Bi Thu pà gi\t, hìu bơnhă bi sơnđờm tam chi sa plai bơh nam 2014 lài do. Bơh sơnrờp ờ hềt geh bơta mờng quèng, priă ờ huan geh uă den tàng mìng tam tơrlòng lài 1 lồ lơm, tơnơ\ hơ\ den hơ\ sồng rề ơnàng bă ù bơh pah nam.

Sền go\ jơnau kờ` ngui sa kroăc, kuết hữu cơ ngai sơlơ uă, công ty lơh gơlik ală phan bơna hữu cơ sùm rê tus xã pờ ơdu\ bơto pơlam mờ ki\ sră pơrgon blơi jơh phan bơna ai làng bol in, bi Thu khin cha tam gơl tus broă sơngka sền gàr sươn chi jat broă lơh pa. Kàl tơnhàu pa do, bi Thu lơh geh pơgăp 30 tấn plai kroăc, kuết, công ty blơi mờ khà priă bơh 20 rbô tus 25 rbô đong tàm dùl ki\, jơnhoa rlau mờ khà priă tăc tàm drà bơh 2 rbô tus 3 rbô đong tàm dùl ki\.

Jat bi Thu yal, tam kroăc, kuết jat broă lơh hữu cơ geh uă bơta kuơ, ngan là gàr geh bơta pràn kơldang să ja` bơh să tờm dê tài bơh ờ gam ơm rềp tai mờ uă bơta phơng sih, sơnơm hoá học.

Tam kroăc, tam kuết jat broă lơh hữu cơ den he geh bơta kuơ dơ\ dùl là bè bơta pràn kơldang să ja` bơh he dê geh sền gàr niam rlau tài bơh tu\ [ồm sơnơm den geh ờ lơh aniai tus bơta pràn kơldang să ja`. Dơ\ bàr tai là phan bơna bơh he dê lơh geh là phan bơna hữu cơ den geh sền gàr geh bơta pràn kơldang să ja` bơh cau ngui sa dê, kơnờm bè hơ\ mờ bơta pràn kơldang să ja` cau ngui sa dê kung geh sền gàr niam sơl. Dơ\ pe tai là priă he tă bơcri dùl êt rlau mờ công ty phơng sih hữu cơ geh blơi jơh phan bơna he in, den tàng bơta hơ\ là kuơmàng ngan.

            Kung lik klàs r[ah bơh tam tờm kroăc, tờm kuết, ồng Huỳnh Hữu Vân, ơm tàm thôn Hòa Thành, xã Ea Nuôl, kơnhoàl Buôn Đôn pà gi\t, ồng gam sơngka sền gàr sươn chi jat broă lơh hữu cơ. Jat ồng Vân yal, tam kroăc, tam kuết jat broă lơh hữu cơ geh jơnau sồr uă mờ pal lơh jat niam bè broă ngui phơng sih, sơnơm sền gàr phan tam. Tàm hơ\, broă lơh jat di tơngai ơm cah ờdo ờdă tu\ ngui sơnơm là bơta kuơmàng ngan nàng phan bơna geh kloh ờdo ờdă rlau.

Ờ go\ tu\ lơi mờ a` ngui uă ir sơnơm mờ ngui khat gơboh gơlềng gơlàng phơng sih bal mờ sơnơm hoá học ờ. Pơnyơu bè tàm dùl nhai a` koh 2 dơ\ den pơnyơu bè a` pa jơh koh tàm dơ\ àng kơnhai ndar me là a` lòt [ồm tơn sơnơm sinh học. Hơ\ là sơnơm sinh học, sơnơm bơsong ờ go\ di là sơnơm hoá học ờ. Tơnơ\ tu\ [ồm jơh den pal lời 15 ngai tơnơ\ den a` hơ\ sồng lòt tơnhàu wơl, di tàm dơ\ àng kơnhai ndar me tus ngai 30 den ơm tam cah ngài pơgăp 15 ngai den tu\ hơ\ phan bơna he dê geh ờdo ờdă rlau.

            Jat Sở Nông nghiệp mờ Phát triển Nông thôn càr Dak Lak dê yal, jơh gùt càr tu\ do geh mờr 1.200 lồ chi sa plai geh sơnề, tơrgùm uă tàm ală kơnhoàl: Buôn Đôn, Krông Pach, Ea Kar, M’Đrắk. Sở gam sồr ală tiah bơtàu tơnguh tờm chi sa plai jat broă lơh kơ\ kơl jăp, tơrmù uă ngan rlau jơh jơnau tơnguh uă bă ù tam tờm chi sa plai geh sơnề tàm ală tiah ờ gơkờ`; gàr bă ù, khà chi gam geh tu\ do tàm ală tiah gơkờ`, geh drà kă bro kơ\ kơl jăp. Sơlơ bơto pơlam, bơ\t bơtàu broă lơh bơto pơlam ngui ală bơta jak chài pa tàm broă lơh sa ai làng bol in. Mơkung lơh pràn lơh bal đah mpồl lơh sa kă bro mờ cau lơh sa, bơcri priă blơi măy mok jak chài pa tàm broă lơh gơlik phan, ơn prăp nàng kờ` tơnguh tai priă lơh sa, rề ơnàng drà kă bro.

Ala\ bơta pal kah tu\ tam chi sa plai hữu cơ

Nàng dong làng bol mờ gơp bơyô wa\ loh rlau tai bè broa\ tam chi sa plai jat broa\ lơh hữu cơ kung bè bơta kuơ mờ broa\ tam do cèng wơl. Cau ai tơnggit jơnau đơs neh geh dơ\ tìp mờ lùp jơnau mờ Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường, Trưởng bộ môn Lâm nghiệp mờ chi tam sa plai, Viện Khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên. Jà..iat bal:

-Ơ tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường. Bơta krơi is bơh tam chi sa plai geh sơnề mờ broa\ tam chi sa plai jat broa\ lơh hữu cơ mờ tam jat bè ờs den gơ lơh krơi is mbè lơi?

Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường: Geh bơta krơi is go\ loh ngan  bơh tam chi sa plai hữu cơ mờ tam jat bè ờs. Lơh sa suơn sre hữu cơ geh 5 broa\ lơh ờ geh ngui: lài jơh la hoá chất mờ sơnơm sền gàr phan tam, dơ\ 2 la phơng hoá học, dơ\ 3 la ala\ sơnơm lơh bơ chul dờng chi, dơ\ 4 la ala\ phan gơ gam gơl  gen mờ dơ\ 5 la phơng Bắc la ờ geh ngui. Lơh sa  tam chi sa plai hữu cơ geh broa\ lơh la lơh geh dùl rài lơh sa kloh, ờ do ờ da\ mờ geh rềp mềr mờ tiah kis, ngan la  tài ala\ vi sinh vật kung bè ala\ phan kis ndai.

Trơ wơl tus mờ broa\ tam chi sa plai mờ broa\ lơh bơhìan  tu\ do, ngan la mờ tờm plai kam, kuêt,  chi sa plai geh sơnề đơs bal den ai go\ la,  bol he ngui ua\ ir sơnơm sền gàr phan tam. Tài do kung la dùl bơta krơi is bơh chi sa plai geh sơnề, kan ngan geh sền gròi, ngan la tàm tu\  tơngai gơ lì bơkào, tơt plai tu\ plai kơn ròm, gơbàn nhui sơmac cit, òng cuh ua\ ngan.

Bơta dơ\ 2 la bơta krơi is hơ\ la bơh he ngui phơng hoá học ua\ ir. Rài lơh sa bol he ờ sền kuơ tiah kis. Bơta dơ\ 3 hơ\ la broa bol he ngui phơng chuờng mơya ờ hềt jơm lề. Bè tàm ờ ua\ càr Tây Nguyên, bol he go\ la khi lơh phơng mờ è iar mờ ờ jơm lề mờ lời đang ù, den gơlam tus  bơ\ tiah kis kơnjơ\ ngan. Bơta kuơ màng ngan  hơ\ la khà dà tuh tus mờ chi tam  geh sơnề den ờ tơl kloh,  ngui ala\ khà dà gơbàn bơ\, dà bring. Tàm hơ\ geh ua\ bơta kim loại kơnjơ\ den tàng geh lơh aniai tus pràn sa\ ja` kòn bơnus mờ tiah kis.

-Bè hơ\, ala\ bơta kuơ bơh cau lơh sa suơn sre tu\ tam chi sa plai geh sơnề jat broa\ lơh hữu cơ la mbè lơi, ơ tiến sĩ?

Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường:  Bol he git la geh ala\ bơta kuơ dờng, geh ua\ broa\ lơh bơh bol he geh đơs lài tus broa\ lơh sa hữu cơ. Bulah bè hơ\,  tàm do bol he go\  bơta kuơ sơnrờp bơh cau lơh sa hơ\ la tu\  lơh sa mờ hỡu cơ den pria\ geh tac jơnhua. Dơ\ 2 la ngan la cau lơh broa\ tàm suơn chi hơ\ geh gàr niam pràn sa\ ja` tu\ ờ ngui sơnơm tu, mờ ngan la khi neh geh ala\ bơta lơh sa niam. Khi ờ pal roh ua\ ir nàng bơcri ai tus suơn chi khi dê ngan là bè bơta pria\ jền. Kơnờm bơh hơ\ geh lơh tơmù pria\ tuh lơh mờ phan geh tơngguh ua\.

Bulah bè hơ\, trơ wơl,  bol he git la,  rài lơh sa hữu cơ  bơh tài tus tu\ do gơ lơh bè  cau  lơh sa ờ lơh mờ mìng geh ala\ mpồl lơh sa ka\ bro  dờng lơh. Geh bơta do la bơh drà ka\ bro bơh rài lơh sa bơhìan mờ phan lơh sa bơh  hữu cơ den pria\ gơ kas ờ jơnhua ir, tàm tu\ lơh sa hữu cơ den sơng ka êt den khà geh  gơmù rlau 50%, bè hơ\ geh lơh gơmù phan lơh geh mờ aniai tus mờ  pria\ geh bơh làng bol tàm dùl ba\ ù lơh sa. Den do la dùl bơta mờ bol a` sền gròi ngan sơnơng ngan  lơh bè lơi kờ` tơmù gơbàn aniai tus tiah kis mờ tus pràn sa\ ja` khi dê.

-Ơi, dan tiến sĩ ai git  bè ala\ bơta pal kah tus mờ cau lơh broa\  sa tu\ khi tam chi sa plai đơs bal, kung bè chi sa plai geh sơnề đơs is tu\ tam jat broa\ lơh hữu cơ?

Tiến sĩ Hoàng Mạnh Cường: Geh 3 bơta mờ  a` sơnơng  cau lơh broa\ sa pal sền gròi: lài jơh la tu\ bol he lơh sa jat hữu cơ den geh pơrya la bol he pal mut lơh ala\ broa\ lơh jat phan bơna hữu cơ tàm hơ\ geh tuh phơng. Bol he kung geh git la, cau lơh broa\ sa gơtùi ròng kơnrồ, iar, sur den bol he  gơtùi tềm pềr jơh ala\ phan jơng kah geh lài tuh tàm chi tam in. Geh tu\ gơtùi jơm glòm ala\ ka, kati mờ khi neh sang den phơng tuh chi tam in niam ngan. Hala gơtùi jơm khoah tương hala tam  bal ala\ chi tam gơtùi geh đàm, pơnyơu bè chi khoah. Tu\ jơh tơnhàu den khi geh  jào wơl ù in dùl khà đàm dờng ngan. Geh tu\ gơtùi jơm glòm ala\ bơta hơ\ nàng tuh wơl chi tam in la niam ngan.

Mờ tus mờ gah sền gàr phan tam den geh ua\ ngan làng bol lơh,  bè ngui mre\.  Bol he gơtùi krài mre\, ma\y mre\ mờ bồm tàm suơn nàng tơmù bà bơta lơh aniai bơh tu sa. Bè kòp den geh tờm cúc quỳ, bol he gơtùi tờ ala\ rbòng nàng tơp kờ` kơryan tu luh kung bè bơsềt lơh aniai rơyas. Hơ\ kung la  ala\ bơta tơng kah bơh sơnrờp ngan.

Bal mờ hơ\, bol he kung ngui di mơ sơnơm hoá học. Dilah bè bơta pal jat bơh lơh sa hữu cơ la ờ geh ngui. Mơya, dilah tàm do mờ ala\ chi tam geh sơnề mờ chi sa plai đơs bal mờ ờ ngui den ngan  dùl bơta la kan ngan gơtùi sền gròi geh tu sa aniai. Mơya bol he pal kờ` geh dùl tu\ tơngai cah is jo\ jòng tơnơ\ jơh  tơnhàu.

-Ơi, dan ưn ngài tiến sĩ ua\ ngan.

Cau mblàng Lơ Mu K’ Yến mờ K’ Brọp