VOV4.K’ho- Jăt jơnau bơh Anih tờm sền gròi kòp tê jê să yal, mìng tàm 4 nhai bồ nam 2021 do, gùt càr Dak Lak neh geh 465 nă kơnòm dềt gơtìp kòp jơng tê bơr, tơrgùm mìng tàm ƀòn dờng Buôn Ma Thuột, thị xã Buôn Hồ, kơnhoàl Buôn Đôn, Cư̆ Mgar. Tàm hơ̆, geh gŏ uă kơnòm dềt gơtìp kòp jơng tê bơr bơta jroă, geh gơtìp aniai mờ neh geh dùl nă gơtìp chơ̆t. Tềng đăp mờ bơta do, ală cau mè, cau bèp, cau sền gàr kơnòm dềt pal tơnguh uă rơlao tai jơnau gĭt wă tàm broă rơcang sơndră mờ kòp kơnòm dềt in.

Kòp jơng tê bơr tài virus lơh gơtìp, jơi virus lơh gơtìp kòp mìng là Coxsackievirus A16 mờ Enterovirus 71, tàm hơ̆, Coxsackievirus A16 là virus lơh gơtìp kòp uă ngan, mơya tàm bơta ờ jroă, bời is mờ ờ hoan gơtìp aniai. Gam Enterovirus 71 là bơta jơi lơh gơtìp kòp geh bơta khih uă, lơh gơtờp mhar ngan mờ geh bơta tơngŏ jroă, lơh gơtìp uă bơta aniai ngòt rơngơ̆t mờ chơ̆t tus mờ kơnòm dềt. Bơh bồ nam tus tŭ do, Hìu sơnơm tiah Tây Nguyên neh dờp mờ sơm ai di pơgăp 200 nă cau kòp kơnòm dềt gơtìp kòp jơng tê bơr mờ ală ngai do sùm geh dờp ală cau gơtìp jroă.

Tiến sĩ Trần Thị Thúy Minh, Kuang atbồ khoa Nhi Tổng hợp hìu sơnơm tiah Tây Nguyên pà gĭt: “Kòp jơng tê bơr mờng gơtìp tàm kơnòm dềt hờ đơm 5 sơnam, tàm hơ̆ uă ngan là kơnòm dềt hờ đơm 3 sơnam. Kòp ƀuơn ngan gơtờp. Kơnòm dềt mờng gơtìp virus lơh gơtìp kòp jơng tê bơr tŭ tìp mờ dà muh, bơr, dà diao, dà bơh ală toh dà mờ phơng cau gơtìp kòp ha là bơh ală phan gơtìp virus do bè phan nhơl, măt kơƀàng, tê at mpồng... Kòp jơng tê bơr gơtìp rah rài gùt nam, mơya, tơngai pa do, khà cau kung bè khà jroă bơh ală cau gơtìp kòp jơng tê bơr tàm càr Dak Lak gơguh mhar, tàm hơ̆ hìu sơnơm neh dờp mờ sơm kòp uă ngan kơnòm dềt mŭt piam kòp tàm bơta jroă ngan”.

Tŭ gơtìp kòp jơng tê bơr, kơnòm dềt geh ală bơta tơngŏ bè sồt, jê rơnồng dờp, gơlĭt toh, toh dà tàm mpàng tê, mpàng jơng ha là tơr-è. Mờ ală kơnòm dềt ờ jroă, kòp di gơlan geh bời is tơnơ̆ mờ 2, 3 ngai. Mơya, geh ờ uă kơnòm dềt gơtìp jroă, di lah ờ geh sơm kòp di tŭ di gơlan lơh aniai tus mờ tơngoh mờ gơlời wơl ờ uă bơta ờ niam tus mờ kơnòm dềt bè as sồt tơngoh tài virus, as tơngoh.

Bi Nguyễn Văn Trang, kis tàm kơnhoàl Krông Păc, càr Dak Lak gam sền gàr kòp jơng tê bơr bơta jroă tàm khoa Nhi tổng hợp. Jăt bi Trang yal, tŭ kòn geh tơngŏ duh să 2, 3 ngai ờ bời den cau tàm hìu nhă neh cèng kham tàm hìu kham cau dùl nă să lơh is mờ rê sơm kòp, mơya kòp sơlơ jroă mhar ngan den tàng neh cèng mơ kòn tus hờ càr nàng piam kòp tàm hìu sơnơm. Bi Nguyễn Văn Trang yal: “Pơgăp mờ do 2, 3 ngai, kòn añ gơtìp duh să, hìu nhă cèng kòn lòt kham tàm hìu kham cau dùl nă să lơh is den bác sĩ yal là kòn gơtìp kòp jơng tê bơr mờ sồr cau tàm hìu nhă cèng kòn lòt piam kòp tàm hìu sơnơm. Tàm hìu sơnơm, ală bác sĩ pà gĭt kòn añ gơtìp kòp jơng tê bơr bơta jroă. Sền kòn duh să uă, bĭc sùm, gar tàm să, ờ sa phan lơi añ ờ sŭk ngan. Añ gĭt kòp do ngòt rơngơ̆t ngan gơwèt mờ kơnòm dềt. Tŭ gơtìp kòp, di lah ờ gŏ gờñ mờ sơm kòp di tŭ, kơnòm dềt gơtìp ngòt rơngơ̆t tus mờ să jan. Bè kòn añ, kòn añ mìng gơlĭk 2, 3 nai toh mơya tŭ mŭt piam kòp tàm hìu sơnơm den neh gơtìp tàm bơta jroă, di lah mŭt piam jơla ir den di gơlan ngòt rơngơ̆t ngan”.

Kung ndrờm mờ bi Trang sơl, bi Đỗ Trần Diệu kis tàm thị xã Buôn Hồ, càr Dak Lak kung gam sền gàr kòn gơtìp kòp jơng tê bơr bơta jroă sơl. Sền bơr kòn gơtìp as, ờ gơtùi sào sa phan lơi, bi ờ sŭk ngan. Bi Đỗ Trần Diệu yal: “Kòn ùr añ nam do rơlao 2 sơnam. Tài bơr kòn jê, as tài gơlĭk toh dà den tàng ờ gơtùi sào sa, kòn añ ñìm sùm. Bơdìh hơ̆ tai, añ gam geh dùl nă kòn rơ̆p 2 nhai tai. Tài gĭt kòp jơng tê bơr gơtờp mhar mờ ngòt rơngơ̆t ngan, den tàng tơnơ̆ mờ tŭ gŏ kòn dờng gơtìp kòp, hìu nhă neh lơh kloh vi khuẩn, pơs wàs kloh niam hìu ơm mờ tam cah is 2 nă kòn nàng tơmù bơta gơtờp”.

Tŭ do kòp jơng tê bơr gam gơtìp kal ke ngan, tàm hơ̆ uă ngan là tàm tŭ do, tŭ kòp Covid-19 gơtìp tai, ală hìu bơsram ai kơnòm dềt in ơm rơlô bơkang gờñ, den tàng ală cau mè, cau bèp pal pơyoa kơnòm dềt tàm hìu sền gàr ròng siam bal. Do là tiah ƀuơn ngan gơtờp bơh virus dê, den tàng, ală cau mè, cau bèp bal mờ cau sền gàr kơnòm dềt pal sùm lơh kloh niam, pơs wàs hìu đam, phan nhơl kơnòm dềt in kloh niam, pal jùt mờ dà Chloramin B. Ai kơnòm dềt sa sin, hùc duh, gàr niam ờ do ờ dă phan sa mờ sùm kloh niam mpàng tê tŭ sền gàr kơnòm dềt. Tŭ kơnòm dềt geh tơngŏ bơsiă, duh să, pal tam cah is mơ, bañ ai tìp mờ ală kơnòm dềt ndai. Tŭ kòn dềt geh tơngŏ bơh kòp jơng tê bơr, pal sền gròi nền nòn, di lah gŏ ală bơta tơngŏ bè: nrơ̆t să, bĭc uă, rơtơs jơng tê, bĭc sùm ờ kah, gùng mhàm lòt mhar... den pal mhar cèng kòn tus hờ hìu sơnơm rềp ngan nàng geh kham mờ sơm kòp di tŭ, bañ lời gơtìp jroă ngòt rơngơ̆t.

Tềng đăp bơta gơbàn kal ke bơh kòp jơng tê bơr dê, ngan là ală cau là kơnòm dềt bơtờp kòp gơbàn jroă sơlơ gơguh uă, neh lơh ală mè bèp kơlôi rơcang ngan, mpồl cau lơh băo mờng cih bè jơnau pràn kơldang să jan ai ală cau in neh geh dơ̆ tơm bơh bơr mờ Mò Trần Thị Thúy Minh- Tiến sĩ, bác sĩ, Kuang ătbồ Khoa Nhi Tổng hợp Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên nàng gĭt wă loh làng rlau bè bơta kòp do kung bè ală broă lơh rơcăng sơndră kòp.

Tŭ bơtờp kòp jơng tê bơr, cau kòp geh ală bơta gơ tơngŏ loh làng bè lơi, ơ bác sĩ?

Bác sĩ Trần Thị Thúy Minh: Bơta gơ tơngŏ bơh kòp jơng tê bơr dê geh uă bơta krơi is bè nggờc tus jroă mờ geh tam pà gơs 4 bơta tờm. Lài ngan là jơng tê bơr geh sền gŏ tŭ kòn dềt duh să dùl êt, geh ală toh dà halà ală tềl toh pơrhê tàm dơlam mpàng tê, mpàng jơng, bơr, kồ kơltăng, tơr è. Geh ală oh dềt mun dà digơlan geh tàm ală tiah ndai tàm să jan. Do là ală tềl tơngŏ bơh sơnrờp bơh kòp jơng tê bơr dê. Dilah kơnòm dềt mìng geh ală toh dà, ờ geh ală tềl tơngŏ ndai den kơnòm dềt bơtờp kòp jơng tê bơr bơta dùl.

Dilah geh ală tềl tơngŏ gĭt nền là kòp jơng tê bơr geh bal duh să uă là kòp jơng tê bơr bơta 2a. Ală kòn dềt geh bơta gơ tơngŏ nrơ̆t să, ñìm bơthĭ ờ gơtùi pơnđềm, geh ală broă lơh ờ bè ờs bè bồ tơngoh là ală kòn dềt geh tềl tơngŏ gơbàn kòp jơng tê bơr kơn jơ̆ rlau. Bơta 2b là ală kòn dềt geh tềl tơngŏ ờ bè ờs bè bồ tơngoh, kòn dềt gơtìp nrơ̆t să uă, ờ gơbài dờp mờ sơnơm lơngai bĭc, lơng tơngoh, lơng jơh dùl bơnah lơi hơ̆ bơh să jan dê, lòt ờ kơ̆ mờ geh tềl tơngŏ ală tơngoh ơm tơrgùm. Bơta 3 là ală kòn dềt gơtìp kòp jơng tê bơr geh bơta gơbàn aniai tus gùng mhàm lòt bè gùng mhàm gơguh uă rlau pơndrờm mờ tơl khà tàm jơng tê bơr, gùng mhàm gơlòt mhar mờ geh ală tềl tơngŏ aniai tus plai nùs, gùng mhàm lòt. Bơta 4 là ală kơnòm dềt gơtìp kòp kơn jơ̆ ngan, să jan jù pàl jơh, rơtơ̆t să, gùng mhàm ờ gơ lòt, gùng mhàm ờ geh.

Sơm kòp jơng tê bơr kal ke sơl lah ờ, ơ bác sĩ?

Bác sĩ Trần Thị Thúy Minh: Jăt tàm bơta kơn jơ̆ halà nggờc bơh kòp jơng tê bơr dê mờ geh bơta sơm kòp dipal. Bộ Y tế geh sră pơlam niam ngan tàm broă sơm kòp jơng tê bơr tàm jơh gùt lơgar. Gơwèt mờ ală cau gơbàn kòp jơng tê bơr bơta 2a, gơtùi sơm kòp tàm ală hìu sơnơm kơnhoàl, hìu sơnơm xã tài bơh tàm bơta kòp ờ huan kơn jơ̆ bè do den ờ hềt geh ai ngui ală sơnơm kơn jơ̆ ir. Gơwèt mờ ală cau gơbàn kòp jơng tê bơr bơta 2b sồr sơm kòp tàm hìu sơnơm kấp càr ngui sơnơm Gamma globulin. Mờ gơwèt mờ sơnơm Gamma globulin den jơh gùt càr Dăk Lăk mìng geh Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên là geh sơnơm do nàng sơm kòp ai kòn dềt gơtìp kòp jơng tê bơr in. Gơ jăt tàm bơta kơn jơ̆ halà nggờc bơh kòp dê mờ geh ală bơta sơm kòp krơi is.

Bè ờs den bơh 90 tus 95% cau kòp gơtìp kòp jơng tê bơr geh bời is tàm pơgăp 7 ngai. Bàr pe nă cau ờ huan gơbàn kòp kơn jơ̆ tus bơta 2a den geh ngui sơnơm gơmù duh, bơtơl dà điện giải, hùc ală sơnơm kơryan bơta nrơ̆t să. Kuơmàng gơwèt mờ cau kòp jơng tê bơr là pal kah trăng gàr niam. Broă trăng gàr là dờng màng ngan. Gơwèt mờ ală cau mŭt tàm hìu sơnơm gơ ơm tàm bơta kòp 2b ờ gơ bài dờp mờ ală sơnơm lơhă bĭc den geh ai sơm mờ sơnơm Gamma globulin. Tus tŭ gơbàn kòp jơng tê bơr bơta 3, bơdìh mờ ngui sơnơm Gamma globulin, gam geh ngui tai bơta dong kờl gùng mhàm gơ lòt, dong kờl tă nhơm mờ ală broă lơh mờng ngui kơn jơ̆ ngan. Ngan là gơbàn bơta 4 den geh ai piam tàm cơldŭ sơm kòp kơn jơ̆ ngan nàng tă nhơm mờ măy, lơh gùng mhàm in gơ lòt mờ ală măy mok jak chài ndai.

Tŭ do, bảo hiểm y tế geh tă tơm sơl priă gơwèt mờ ală sơnơm bè Gamma globulin halà ală sơnơm kơn jơ̆ rlau, ală bơta sơm kòp kơn jơ̆ kung bè hơ̆ sơl. Sơm kòp mờ sơnơm Gamma globulin tàm hìu sơnơm jơh pơgăp bơh 40 tus 60 tơlak đong mờ geh bảo hiểm y tế tă tơm jơh. Den tàng bè hơ̆, ală mè bèp kơnòm dềt dê ờ gŏ di kơlôi rơcăng ir priă jền sơm kòp tŭ kòn dềt gơtìp kòp kơn jơ̆. Sền bal là bol he pal trăng gàr niam tŭ kòn dềt bơtờp kòp jơng tê bơr, sền gŏ ală tềl tơngŏ gơbàn kòp jroă nàng jun kòn tus hờ hìu sơnơm nàng geh sơm kòp di tŭ, pleh lời gơbàn kơn jơ̆ mờ chơ̆t.

Ơ bác sĩ! Gơwèt mờ ală kòn dềt gơtìp kòp jơng tê bơr sền gàr tàm hìu den pal kah ală bơta lơi?

Bác sĩ Trần Thị Thúy Minh: Kòp jơng tê bơr là kòp lơh bơtờp bơh gùng lơh lề phan sa, den tàng bè hơ̆, tŭ sền gàr kòn dềt tàm hìu, mè bèp pal kah ràu goh tê ai kòn dềt in tŭ kòn dềt nhơl ală phan nhơl, ngan là tàm ală tiah nhơl bal mờ ală kòn dềt ndai nàng pleh jơnau digơlan lơh bơtờp kòp. Tŭ kòn dềt gơtìp kòp jơng tê bơr den pleh ơm rềp mờ kòn dềt halà phan bơh kòn dềt bơtờp kòp dê. Kòp jơng tê bơr digơlan lơh bơtờp bơh cau ndai, den tàng bè hơ̆, cau dờng sền gàr kòn dềt gơtìp kòp jơng tê bơr halà kòn dềt nhơl ală phan nhơl bơh kòn dềt gơtìp kòp jơng tê bơr dê digơlan ƀươn ngan lơh bơtờp kòp jơng tê bơr ai kòn dềt ờ bơtờp kòp in. Den tàng bè hơ̆, cau dờng sền gàr kòn dềt gơtìp kòp jơng tê bơr geh bời is tơnơ̆ 7 ngai, ală tŭ kòn dềt bơtờp kòp ờ duh pal wèr bơkal phan sa lơi, pal kah jùt ràu sàng goh ngan ai kòn dềt in, sơm kòp ală bơta gơ tơngŏ ai kòn dềt gơtìp duh să in, bè hùc sơnơm tơrmù duh.

Kuơmàng pal jăt sền tềl tơngŏ gơbàn kơn jơ̆ nàng jun kòn tus hờ ală hìu sơnơm gơ in di tŭ. Ală tềl tơngŏ gơbàn kơn jơ̆ pal kah, hơ̆ là dilah kòn dềt gơtìp duh să sùm ờ gơmù dùl êt lơi tàm pơgăp 3, 4 jiơ là pal jun mhar hờ hìu sơnơm; dơ̆ 2 là kòn dềt gơtuh hă sùm; dơ̆ 3 là kòn dềt ñìm ờ jai pơđềm; dơ̆ 4 là kòn dềt gơtìp nrơ̆t să. Nrơ̆t să tàm kòn dềt bơtờp kòp jơng tê bơr là tềl tơngŏ gơbàn kơn jơ̆ mùl gŏ ngan. Bơdìh hơ̆ tai gam geh ală bơta gơbàn kơn jơ̆ ờm mờ bol he ờ chài gĭt, hơ̆ là kòn dềt nhên bòl ndrờm bè gơtìp as sồt phế quản, tŭ do digơlan kòn dềt neh gơtìp kơn jơ̆ ngan. Den tàng bè hơ̆, tŭ gŏ ală tềl tơngŏ pa yal pal jun kòn dềt tus hìu sơnơm nàng geh kham nàng gĭt gơbàn nggờc halà kơn jơ̆ mờ sơm kòp di tŭ.

Ơi, dan ưn ngài bác sĩ Minh neh tus bal mờ dơ̆ boh bơr do.

  Cau cih Mai Lê mờ Quang Nhật- Cau mblàng Ndong Brawl mờ Lơ Mu K’Yến