VOV4.K’ho- Bulah ờ gam tàñ jơh mờ tê lơm bè lài do, mơya ală blah ồi kòn cau bơh cau Rơđê tàm càr Dăk Lăk dê kung gam prap gàr uă rùp bơka bơh jŏ. Tơl rùp bơka tàm blah ồi geh dùl jơnau gơtha mờ bơta pơn rơ is geh cau Rơđê mblàng wơl kòn sau in jat broă lơh bơsram ndang lơh ndang, mờ gam gam bơceh pa tai jat jơnau bơceh bơh cau tàñ dê.

Mờr 70 sơnam, mò H’Nun Byă, mat mờng hòi là mè Chuyên ơm tàm ƀòn Cư Êbông, xã Ea Kao, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột geh tus rlau 60 rềp mềr mờ bơr nơ̆ tàñ ồi. Mò H’Nun yal, bơh ngai gam dềt, mò neh gŏ ală mè, ală mò tàñ is ală blah ồi tơ̆, ồi mă kòn, ồi mbơn, àu nàng ngui, nàng soh pah ngai, ngui nàng lơh phan kơt bau, ngui lơh phan pà tàm ală dơ̆ bơyai lơh broă kuơmàng, geh tŭ geh ngui nàng lơh phan tơngac cau sang rài in. Ală blah ồi kòn cau là phan ngui mờng quèng ngan geh cau ùr tàñ is bal mờ ală rùp bơka krơi is ngan.

Cau ùr Rơđê tàn is ală blah ồi kòn cau mờ ală rùp bơka krơi is ngan

Jat mò H’Nun yal, rùp bơka tàm phan soh cau Rơđê sùm geh ală dà trum tờm ngan là jù, pơrhê, rơmit mờ kò. Bơh yô yau, cau Rơđê sùm ngui che brài đềs nàng lơh phan tàñ ồi. Đềs tơnơ̆ tŭ pic geh prồs rài, ruồi brài hơ̆ sồng geh trum mờ bŏ, nha, kơnuh, rơyas halà kơmhò chi brê. Tŭ neh geh ală chi brài geh dà trum jat bè bơta kơp kờñ, cau geh ruồi brài tàm bơr nơ̆, pồt mờ tàñ, sềr rùp bơka. Mò H’Nun đơs: “Rài yau, cau ngui đềs nàng ruồi brài mờ trum dà. Rùp bơka tàm blah ồi mờng geh ngui là dà kò, dà jù mờ pơr hê là uă ngan rlau jơh. Geh uă bơta rùp bơka, bơta geh 15, 17 dang che brài kung geh sơl, 27 dang che brài kung geh sơl, geh tŭ 35 dang che brài kung geh tai sơl, kal ke ngan rlau jơh là mòn rùp bơka kngăm, hơ̆ là  bơta rùp bơka lơh mpờl loh rùp rài he kờñ bơka, kờp bak mờ rùp bơka 10 dang che brài kung ngui kngăm sơm, di mờ broă lơh bơh jŏ den geh ngui kngăm”.

Tơl bơta phan soh geh ală rùp bơka krơi is

Gơ jat tàm tơl bơta phan soh, cau Rơđê geh bơta chài bơka mờ rơndap sap sèmng rùp bơka krơi is. Phan soh cau klau geh rùp bơka krơi is mờ phan soh cau ùr, phan soh pah ngai geh rùp bơka krơi mờ phan soh geh ngui tàm dơ̆ lơh yàng, lơh chờ. Geh tŭ rùo bơka tàm phan soh gam ai tơnggŏ bơta pas sơm mờ geh gơnoar bơh cau soh dê.

Mò H’Yar Kbuôr, nghệ nhân tàñ ồi kòn cau tàm ƀòn Ktla, xã Drai Sap, kơnhoàl Krông Ana, càr Dăk Lăk pà git, cau Rơđê geh bơta chài Kteh, geh sền là bơta chài niam ngan rlau jơh bơh nghệ nhân bơka rùp tàm phan soh dê. Lài do, mìng ală hìu bơnhă pas sơm hơ̆ sồng ngui soh phan ờs mờng pah ngai halà phan soh lơh yàng geh rùp bơka ngui bơta chài do. Jat hơ̆, kteh là bơta chài lơh mờ tê, pơgồp bal mờ dang che brài trum lơh gơlik rùp bơka sap sèng bal mờ gar ñòng halà gar bo bo gơs ală gùng rùp bơka rềp bal, tàñ rềp tê àu halà jơng ồi ntròñ, jơng ồi: “Gơ wèt mờ bơta chài kteh den cau Rơđê rài yai sùm ngui ai ală phan soh lơhyàng in, hơ̆ là phan soh tàm ală dơ̆ lơh yàng, duh khoai yàng mờ phan soh bơh cau geh gơnoar broă dê. Kteh là bơta chài kal ke ngan, ờ di cau lơi kung gơtùi lơh mờ tŭ do kung ờ geh uă cau gơtùi bơsram, tài bơta chài do jal ke rlau mờ bơta chài tàñ ồi mờ bơta chài bơka rùp ờs mờng”.

Tơl bơta rùp bơka geh khà dang che brài krơi is mờ geh lơh mờ tê lơm

Nàng mòn gơs rùp bơka, cau tàñ geh bơceh rơndap sap sèng, bơta dờng, dềt rùp bơka bơh tŭ pa sơn đờm tơmut tàm bơrnơ̆, dang che brài. Tơl bơta rùp bơka geh khà dang che sap sèng bơkang halà jòng, bơta chài tơnguh, tơrmù che brài krơi is, tŭ tàñ den geh lơh gơlik ală gùng rùp bơka tàm pơn jat gơp, lòt jat gùng jòng blah ồi dê. Tàm tŭ rơndap che brài, cau tàñ geh pơgồp bal dà trum tàm bơrlŭ bal bè pơrhê- jù, jù- rơmit, pơrhê- jù dimơ nàng tŭ tàñ geh ală gùng rùp bơka mpờl loh, lơh gơlik bơta tờm ngan ai phan soh in.

Jat mò H’Yam Bkrông, atbồ Hợp tác xã tàñ ồi kòn cau Tơng Bông tàm ƀòn Tơng Jú, xã Ea Kao, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột pà git, bơh yô yau, cau Rơđê sùm ngui ală phan rềp mềr mờ tiah kis, brê bơnơm nàng tơmut tàm rùp bơka phan soh. Tàm hơ̆ ală jơi phan kis bè sềm, kòp, bơrlak, sơm pa; ală bơta chi che bè rơ tồñ, plai trám; halà ală phan ngui tàm rài kis pah ngai bè mpal, hìu rơng.

Bơta chài kteh là bơta chài niam ngan rlau jơh tàm broă bơka phan soh cau Rơđê dê

Tŭ do mờ bơta bơtaù tơnguh bơh rài kis mpồl bơtiàn dê, dang che brài nàng tàñ ồi kòn cau jơh ală là che brài công nghiệp, bulah bè hơ̆, bơka rùp, dà trum kung gam lơh jat broă lơh bơh jŏ. Bal mờ hơ̆, uă cau ùr Rơđê gam git bơceh oa tŭ tàñ ồi bè bơsir tai dang che, bơsir tai rùp, pơgồp bal dà trum nàng lơh gơlik uă rùp bơka krơi is, dong blah ồi kòn cau gơ gơs niam rlau: :”Rùp bơka cau Rơđê dê den geh tam cah bè àu cau klau, àu cau ùr den geh bơka rùp đăng grài, tàm ồi mbơn den geh rùp bơka plai trám, ntê tờm đơr, tơr kue 13 dang che brài, rùp bơka 15 dang che brài mòn gơs rùp kòp, sơm pa. Rùp bơka cau Rơđê dê ờ geh tàm sră pơ àr mờ gơ jat tàm bơta kpơlôi sơnơng, bơta bơceh pa bơh tơl nă cau dê. Den tàng tŭ do, tŭ bol hi kờñ lơh gơlik ală rùp bơka dờng rlau den kung jat tàm bơta pơ dờn bơh rùp bơka bơh yau mờ lơh pa rlau, tơnguh khà dang che brài mờ bơceh tai ală rùp bơka pa bè rùp gri ơn bơkàu, kòn bơnus halà hìu ơm”. Tàm rài kis tŭ do, phan soh bơh ồi kòn cau ntrờm bè ờ gam geh tai tàm rài kis pah ngai bơh làng bol Rơđê tàm Dăk Lăk dê. Bulah bè hơ̆, tàm ală dơ̆ lơh chờ, lơh yàng kuơmàng, cau Riwđê kung gam soh ală blah phan soh kòn cau ờs mờng halà geh bơceh pa ngui ală rùp bơka ồi kòn cau. Ală rùp bơka gơ gơs là bơta tờm tàm blah phan soh, lơh gơlik bơta krơi is mờ lơh gơlik bơta niam ƀuơn đal git bơh phan soh kòn cau Rơđê dê tàm uă ngan bơta blah phan soh bơh ală jơi bơtiàn kòn cau ndai ơm kis tàm Dăk Lăk.

Cau mblàng K’Duẩn