VOV4.K’ho – Bơsềt là bơta phan sa cèng uă bơta kuơ ai pràn kơldang să jan in mờ kung là phan sa geh uă ngan cau kờñ. Bulah bè hơ̆, bơdìh mờ uă bơta bơsềt gơtùi sa gam geh 2, 3 bơta bơsềt khih, dilah gơ di sa ală bơta bơsềt khih den gơtìp khih, dilah ờ geh sơm di tŭ den digơlan lơh gơbàn chơt să. Ală càr Tây Nguyên rơcang mut tàm kàl mìu, do là tŭ tơngai mờ bơsềt but mờ geh uă, den tàng pal rơcang ngac mờ jơnau pơhìn gơtìp khih bơsềt but tàm brê.

Tàm càr Dak Lak, ală cau gơtìp khih tài bơh gơ di sa bơsềt khih kung gam gơlik geh sơl, ngan là gơguh uă tàm kàl mìu, bơh pơgap nhai 4 tus nhai 10 pah nam. Mìng is nam 2020, geh 2 nă cau gơtìp khih tài sa bơsềt pal mut tàm hìu sơnơm nàng sơm. Uă cau đơs là, bơsềt khih geh dà lip rơ rìl den tàng sền gŏ bơsềt kò neh dus nàng rê trŭ gơm sa, mờ ờ git là bơsềt do digơlan lơh ngòt rơngơt tus màng kis. Geh 2, 3 bơta bơsềt, tu rơhài gơtùi sa mơya kung gam digơlan lơh gơbàn khih tus mờ kòn bơnus. Ờ uă cau gam sền bơsềt khih halà ờ mờ broă ai iar, so in sa lài, tơnơ̆ bơh 1 tus 2 jơ mờ ờ gơtìp khih den đơs là bơsềt hơ̆ gơtùi sa. Bulah bè hơ̆, jat bác sĩ Trần Văn Tiết, Phó Kuang atbồ Chi cục ờdo ờdă kloh niam phan sa càr Dak Lak đơs, broă lơh bè do mìng di mờ 2, 3 bơta bơsềt khih geh tềl tơnggŏ mhar mờ ờ lơh gơbàn chơt cau. Ai jơh ală bơsềt khih lơh gơbàn chơt cau den geh tềl tơnggŏ lơyài rlau: “Tàm ală phan sa lơh gơbàn khih den khih bơsềt là ngòt rơngơt mờ geh khà chơt să uă tài geh ală bơta khih amatoxin, muscarin, orellanin, Gyromitrin,... ală bơta khih do lơh lề hồng cầu, bạch cầu, tế bào tơngoh. Mìng kờñ 2, 3 tờm bơsềt khih tàm phan sa kung digơlan lơh gơbàn khih, geh tŭ là lơh gơbàn chơt cau”.

Khih tài bơh gơ di sa bơsềt khih sùm geh ală tềl tơnggŏ bè: Jê ndul uă jat pah dơ̆, lòt è uă dơ̆, gơtuh hă, digơlan gơtuh è mhàm, jơh să jal glar, jơng tê mrềt, gơdan ñô dà, geh tŭ gơlik toh kiat, sơngoài mat, kơltau pàl, gơ pơt să, lòt đồm dùl êt halà ờ gơtùi lòt đồm, ờ gơtùi tă nhơm... Geh tŭ, geh 2, 3 bơta bơsềt digơlan lơh chơt tơngoh, lơh aniai tus klờm, leh, chơt iơh mờ chơt să. Bác sĩ Trịnh Hồng Nhựt, Kuang atbồ Khoa Hồi sức tích cực mờ sơndră khih, hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên pà git: 80% cau gơtìp khih bơsềt chơt să dilah jun tus hìu sơnơm jơla. Den tàng, cau kòp pal tus hìu sơnơm sơlơ gờñ sơlơ niam. Lài hơ̆ den gơtùi dong sang tĕ phan khih bơh tàm să mờ broă lơh gơguh hă: “Khih bơsềt digơlan lơh gơbàn uă bơta ờ niam ngòt rơngơt. Gơ lơh aniai tus klờm, tus leh, lơh aniai tus bơta gơ klac kơt mhàm.. den tàng khà chơt să là uă ngan. Jơh ală cau ờ geh jun tus hìu sơnơm sơm di tŭ den lơh gơbàn ờ pràn klung klờm, khà chơt să uă. Den tàng, dilah tơnơ̆ tŭ sa bơsềt mờ geh ală tềl tơnggŏ nisơna tàm gùng lơh lề phan sa bè gơ dan hă, gơtuh hă, jê ndul, jê ngul gơ jroh geh bal mờ sơ wing mat, glar să, chơt iơh den pal tus hìu sơnơm mơ nàng git gŏ gờñ, sang tĕ phan khih lik bơh tàm să sơlơ gờñ sơlơ niam mờ sơm ală jơnau ờ niam gơ lời wơl sơlơ gờñ sơlơ niam den kơp kờñ khà chơt să geh gơmù”.

Ală bơta bơsềt khih kờp bal mờ tŭ neh trŭ gơm tàm bơta duh 200 độ C, bơta khih kung gam sơl. Den tàng, nàng gàr ờdo ờdă, Cục ờdo ờdă phan sa (Bộ Y tế) pơlam làng bol mìng sa ală bơta bơsềt tam, neh git nền nòn bơta bơsềt, bơh lơi geh bơsềt, gàr bơta gơtùi sa mờ ờ gơtìp khih. Bañ sa bơsềt krơi sơ ƀơi, bơsềt hòn lềng kờp bal mờ bơsềt geh dà kò. Bơdìh hơ̆ tai, bal mờ ală bơta bơsềt sa ờs mờng den kung pal sa tŭ gam ris, dilah lời rơ ìu, ồm lề digơlan lơh gơlik bơta khih pa mờ lơh gơbàn khih tŭ sa. Tŭ geh tềl tơnggŏ gơtìp khih bơsềt den pal tus mơ hìu sơnơm rềp ngan rlau jơh nàng geh sơm di tŭ.

Dùl tàm ală bơta tơlòng uă ngan tàm broă rơcang sơndră mờ kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm tŭ do là broă sơndră mờ sơnơm. Hơ̆ là bơta vi khuẩn kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm sơndră wơl bơh bàr bơta sơnơm sơm kòp rơlao hờ đang. Do là kòp kal ke tàm broă sơm, khà geh cồng nha ờ uă, mìng geh bơh 50 tus 60%. Bơdìh hơ̆ tai, tơngai sơm kòp jŏ, lơh hoàc huơr priă, lơh ờ niam uă ngan tus mờ broă lơh sa hìu nhă. Kờñ wă rơlao tai bè kòp do kung bè ală jơnau tơnkah tàm broă sơm kòp, cau ai tơngĭt jơnau “Pràn kơl dang să jan ală cau in” geh dơ̆ lùp bác sĩ chuyên khoa I Nguyễn Kim Mỹ, kuang atbồ anih đơng lam tuyến, hìu sơnơm sơm kòp bơsiă gơlĭk mhàm mờ kòp klòm soh càr Dak Lak.

-Ơ bác sĩ, bơta lơi lơh gơtìp kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm sơndră mờ uă bơta sơnơm?

Bác sĩ Nguyễn Kim Mỹ: Kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm sơndră uă bơta sơnơm geh bàr bơta là sơndră mờ sơnơm lài mờ tŭ gơbàn kòp mờ sơndră mờ sơnơm gơtìp mờ tơngai sơm kòp. Lài mờ tŭ gơbàn hơ̆ là cau kòp gơtìp sơndră mờ sơnơm bơh tŭ gơtìp dơ̆ sơnrờp. Bơta dơ̆ bàr là tài bŭ lah cau kòp gơtìp mờ kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm dơ̆ sơnrờp mơya tus piam kòp tàm hìu sơnơm jơla ir, tŭ vi khuẩn kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm neh lơh aniai tus tàm klờm soh uă ir, den tàng să tờm vi khuẩn kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm hơ̆ neh geh gen sơndră mờ sơnơm. Hơ̆ là kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm sơndră mờ sơnơm lài ngan.

Gam kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm sơndră mờ uă bơta sơnơm gơtìp tàm bơta sơm kòp. Bơta do geh bàr bơta. Dùl là tài broă ờ sền gròi bơh cau kòp. Bàr là tài cau lơh sơnơm. Broă ờ sền gròi bơh cau kòp là tài cau kòp neh geh atbồ sơm kòp mơya ờ lơh jăt broă sơm kòp, ờ hùc sơnơm tơl liều, di jơ ha là kờñ den hùc, ờ kờñ den lời. Hùc 2, 3 ngai den sơbì, hơ̆ sồng hùc tai. Bơta ndai tai bơh cau lơh sơnơm. Hơ̆ là tŭ tam cah cau kòp gơtìp kòp bơsiă gơlĭk mhàm, bác sĩ lơh jăt broă sơm kòp ờ di pal, ai khà sơnơm ờ di ha là ờ bơto sồr nền nòn cau kòp, ờ sền gròi cau kòp nền nòn den kung di gơlan gơtìp sơndră mờ sơnơm sơl.

-Ơ bác sĩ, broă sơm kòp jòr bơsiă gơlĭh mhàm tŭ do gam uă kal ke. Bè hơ̆ di lah cau kòp ờ sơm kòp nền nòn den gơtìp mờ bơta lơi?

Bác sĩ Nguyễn Kim Mỹ: Di lah cau kòp gơtìp sơndră mờ uă bơta sơnơm ờ sơm kòp nền nòn den bơta ngòt rơngơ̆t sơnrờp ngan là lơh gơtờp kòp tus mờ mpồl bơtiàn, lơh gơơtờp vi khuẩn kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm sơndră mờ uă bơta sơnơm. Mờ di lah jơi vi khuẩn do lơh gơtờp mhar ir, gah lơh sơnơm ờ jai tàm broă sơndră den gơtìp kal ke ngan, kung ndrờm mờ tŭ ờ hềt geh sơnơm sơm kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm sơl. Hoàc huơr tai là lơh gơtìp kal ke bè nùs nhơm, să tờm cau kòp dil, lơh gơbàn tàm sơrlŭ nùs nhơm tàm hìu nhă.

-Kờñ tơmù khà cau kòp gơtìp kòp jòr bơsiă gơlik mhàm sơndră mờ uă bơta sơnơm den pal geh broă lơh lơi ơ bác sĩ?

Bác sĩ Nguyễn Kim Mỹ: Gơwèt mờ cau kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm bè ờs, pal lơh ngan lơh jăt broă sơm kòp di mờ jơnau bơto sồr bơh cau lơh sơnơm dê. Tài tŭ neh sơm kòp tơl den geh tơmù gơtìp mờ kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm sơndră mờ sơnơm.

Gơwèt mờ mpồl bơtiàn pal wă di bè kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm nàng yal bal, nàng tŭ gŏ cau geh pin gơbàn mờ kòp bơsiă gơlĭk mhàm bè bơsiă, ngkhà rơlao 2 poh, rơgai să mhar, bơsiă gơlĭk mhàm... den pal tus mơ hờ hìu sơnơm sơm kòp do nàng kham mờ sền gĭt kòp.

Kờñ pleh mờ kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm sơndră mờ uă bơta sơnơm, lài ngan gơwèt mờ broă rơcang sơndră mờ kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm pal gŏ gờñ mờ uă rơlao tai là cau kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm tàm mpồl bơtiàn. Lơh jăt broă atbồ sơm kòp niam. Tŭ atbồ sơm kòp den mờ ală broă pal lam sồr cau kòp sơm kòp nàng tơn jơh bơta gơtờp tus mờ mpồl bờtian, tàm hơ̆ uă ngan là cau kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm sơndră mờ uă bơta sơnơm tŭ do.

Gơwèt mờ ală cấp đơng lam, gơnoar atbồ ală tiah pal lơh ngan pơgồp bal mờ gah lơh sơnơm tàm broă rơcang sơndră mờ kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm. Mờ geh ală broă dong kờl tai bè nùs nhơm, phan bơna ai ală cau kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm sơndră mờ uă bơta sơnơm gam sơm kòp tàm mpồl bờtian tài geh uă cau kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm là cau rơƀah.

-Ơi, dan ưn ngài bác sĩ uă ngan!

Cau mblàng K’Duẩn mờ Ndong Brawl