VOV4.K’ho - Kòp croă` nha bơh virus lơh aniai bùm blàng gam lơh aniai tàm uă tiah tàm càr Gia Lai. Mìng ờ hềt tus 1 nam gơlik geh, kòp croă` nha bùm blàng neh bơ tờp uă tàm càr Gia Lai, bal mờ rlau 4 rbô 200 lồ. Khà bơ tờp mhar lơh 70 rbô lồ bùm blàng tàm gùt càr digơlan gơtìp aniai.

Hìu bơnhă ồng Phạm Văn Thủy, ơm tàm thôn Kim Năng, xã Ia Mrơn, kơnhòal Ia Pa geh 5 lồ mìr tam bùm blàng. Nam lài, tàm mìr mìng geh 2, 3 tờm dềt gơtìp kòp croă` nha virus lơh aniai mờ ồng neh dus nàng chu pơrguc jat jơnau pơlam bơh anih lơh broă ờs mờng dê. Bulah bè hơ\, nam do, tu\ tam wơl den ndrờm bè mìr bùm blàng ồng dê neh gơtìp kòp croă` nha lơh aniai. 2, 3 bă bùm blàng geh tềl tơnggo\ gơtìp kòp lơh aniai kơn jơ\ ngan tơn bơh tu\ tờm bùm blàng pa dờng.

Tu\ do, bùm blàng neh mờr tơnhàu, sền mìr bùm blàng gơtìp kòp lơh aniai lơh jơh bal khà lơh geh bal mờ bơta niam bùm blàng dê ndrờm gơmù uă ngan, digơlan pal sang gời jơh tơn, ồng Thủy moat jrùm đơs:

“Nam lài mìng geh 2, 3 bă tus 1 sàu gơtìp kòp lơh aniai, mơya nam do den tu\ tam den neh bơ tờp tus mờr jơh tơn, tờm bùm blàng pa cat, rồ lik bơh mat ù neh gơtìp kòp lơh aniai tơn. Mờ tu\ do a` kung ờ git sơnơm lơi nàng kơryan sơl. Tu\ do làng bol dus den mìng wàs sươn mìr lơm, sang gời jơh tơn. Đơs bal là bơh sơntìl bùm blàng ờ git là bơh Tây Ninh halà bơh lơi mờ neh gơtìp kòp lơh aniai 2 nam do, mờ kòp bơ tờp mhar ngan, ờ mìng tàm tiah Ia Pa do mờ gam ală tiah rềp bal, làng bol pal dus nàng chu”.

Mò Nguyễn Thị Hường, Phó Kuang atbồ trung tâm broă drơng ala lơh sa sươn sre kơnhòal Ia Pa, càr Gia Lai pà git, nam 2018, bă bùm blàng gơtìp kòp croă` nha virus lơh aniai tàm gùt kơnhòal mìng mờr 10 lồ, mơya nam do neh gơguh uă rlau 100 dơ\. Do là 1 tàm ală kơnhòal geh bă bùm blàng gơtìp kòp lơh aniai uă ngan rlau jơh tàm càr, mờ bulah ală gah lơh broă geh gơnoar bơh kơnhòal dê neh lơh ngan kơryan mơya kòp kung ờ hềt geh tơnggo\ gơ ơm wơl sơm mờ ndrờm bè ờ gơtùi sền gròi tai:

“Trung tâm kung bè Phòng Nông nghiệp bal mờ UBND ală xã pơlam uă ngan làng bol in bè ală broă lơh rơcang sơndră kòp croă` nha bùm blàng. Mơya tu\ do, mùl màl là kòp ờ gơtùi sền gròi, đơs ngan là kal ke ngan. Broă lơhtềng đap mat, gơ wèt mờ bùm blàng kàl mrềtprang den tu\ do tam neh geh pơgap bơh 9 tus 10 nhai, den bol a` sồr làng bol rơcang tơnhàu te\, mờ ală tờm bùm blàng gơtìp kòp lơh aniai den sồr làng bol ba` ai nàng lơh sơntìl kàl tơ nơ\ in mờ pal chu jơh khà gam jơngkah bơh ală tờm kòp do dê”.

Jat khà kờp bơh gah lơh sa sươn sre càr Gia Lai dê yal, tàm khà rlau 4 rbô 200 lồ bùm blàng gơtìp kòp lơh aniai, geh rlau 1 rbô 600 lồ gơtìp lơh aniai tàm khà dimơ tus kơn jơ\ ngan, cồng nha tơnhàu digơlan gơmù bơh 50 tus 90%. Gơtìp kòp croă` nha lơh aniai uă ngan rlau jơh là sơntìl bùm blàng HLS11, KM419, KM140 mờ KM 98-5. Bè hơ\, kờp bơh tu\ sền go\ geh kòp pơgap mờ do rlau 1 nam, bă bùm blàng gơtìp kòp croă` nha virus lơh aniai tàm càr Gia Lai neh gơguh uă rlau 100 dơ\. Gia Lai tu\ do geh 70 rbô lồ, tài kòp croă` nha ờ hềt geh sơ nơm kơryan, khà bơ tờp kung ờ hềt gơtùi sền gròi den tàng jơh ală tiah tam bùm blàng tàm càr ndrờm gơtìp pơhìn lơm.

Ồng Đoàn Ngọc Có, Phó Kuang atbồ Sở Nông nghiệp mờ Phát triển nông thôn càr Gia Lai đơs là, kòp croă` nha bùm blàng gơ gơs là kòp dờng tàm uă càr ndai, den tàng nàng lơh geh cồng nha, broă lơh rơcang sơndră pal geh lam lơh dùt ròt tàm uă tiah:

“Càr kung neh đơng lam uă ngan bè broă lơh do. Gơ wèt mờ bă bùm blàng pa gơtìp lơh aniai rah rài den pal dus nàng chu pơrguc, dus chu ală tờm bùm blàng gơtìp kòp. Gơ wèt mờ ală bă bùm blàng gơtìp kòp lơh aniai den dus chu mơkung tam gơl tam chi tam ndai, nàng pleh virus do bơ tờp uă”.

Bol a` geh dơ\ lùp ồng Hà Ngọc Uyển, kuang atbồ đah tam phan mờ sền gàr phan tam càr Gia Lai bè kòp croan nha bùm blàng kung bè ală broă sơndră mờ kòp do.

-Dan ồng pà g^t bè bơta gơbàn kòp croan nha bùm blàng tàm càr Gia Lai tus tu\ do bè lơi?

Ồng Hà Ngọc Uyển: Càr Gia Lai là dùl tàm ală càr geh bă ù tam bùm blàng uă ngan gùt lơgar. Ba\ ù pah nam tàm di pơgăp 60 rơbô lồ, gam is nam do den mờr 70 rơbô lồ. Jăt broă sền gròi kòp croan nha virus lơh aniai bùm blàng tus tàm càr Gia Lai bơh lồi nam 2018, tàm ală kơnhoàl đah jum măt tơngai l^k càr dê, tàm hơ\ geh kơnhoàl Krông Pa, Ayun Pa, Ia Pa, Phú Thiện mờ ờ uă kơnhoàl hờ đah măt tơngai mu\t là Cư\ Pưh.

Tu\ sơnrờp gơbàn mìng tàm sơntìl HLS11 mờ bă ù gơbàn tàm nam 2018 mìng rơlao 100 lồ. Tus nam 2019, geh bal lơh sa kàl prang bal mờ kàl mìu den khà kờp tus tu\ do là rơlao 4 rơbô 200 lồ gơtìp kòp. Tàm hơ\ ờ jroă là di pơgăp 2 rơbô 600 lồ, di mơ là rơlao 1 rơbô 400 lồ mờ jroă, jroă ngan là 188 lồ mờ ală tiah gơbàn tơrgùm tàm ală kơnhoàl neh gơtìp nam lài. Sơntìl gơtìp kòp mìng là HLS11, KM419, KM140 mờ KM98-5. Mìng geh sơntìl KM194 den bol a` go\ ờ jroă rơlao.

-Bơta tòm lơh gơbàn kòp croan nha bùm blàng gơtòp tàm càr Gia Lai tu\ do là bơh bơta lơi ơ ồng?

Ồng Hà Ngọc Uyển: Bè bơta lơh gơbàn mờ kòp croan nha tài virus tàm tòm bùm blàng gơtòp mờ uă ù uă den geh 2 bơta tòm, lài ngan là gơtòp bơh gơl bùm lơh sơntìl, bơta dơ\ 2 là tài geh phan ndai lơh gơtòp kòp. Bơh gơl sơntìl là tài làng bol tam gơl, blơi hơ\ sồng pơn diang mờ broă sền gròi sơntìl tìp uă ngan kal ke, den tàng ờ g^t go\ di tu\.

Dơ\ bàr là bơh phan ndai lơh, hơ\ là phan bè kung kìm bò, den kung kìm bò do là phan lơh gơtòp kòp bơh tòm gơtìp kòp tus mờ tòm pràn. Broă lùp sền, go\ mờ sơndră mờ kòp kuh bò den ờ di tu\, lơh gơtìp gơtòp bơh suơn do tus suơn ndai.

Bơta dơ\ 3, tus tu\ do, bol a` neh tus uă dơ\ pơrjum lơh jăt broă sơndră  mờ kòp croan nha virus tàm tòm bùm blàng den tàm lơgar Việt Nam kung bè tàm dunia ờ hềt geh sơntìl bùm pràn sơndră mờ mờ kòp croan nha virus lơh gơbàn, do là broă kal ke. Bơta kal ke dơ\ 2, tài virus den tàng ờ hềt geh sơnơm sơm bời kòp do.

Dơ\ 4, bơh broă đơng lam, bơh broă g^t geh bơta tàm mùl màl den bol a` go\ broă do tai tàm càr Gia Lai, kung là dùl tàm ală broă lơh gơbàn gơtòp kal ke ngan kờ` sơndră, hơ\ là làng bol tàm ờ uă kơnhoàl, ờ uă tiah tam bùm blàng ờ di kàl. Do là tiah kis kung kìm bò ntrờn bơh suơn do tus suơn ndai mờ kung là tiah nàng kung kìm do ơm kis, deh kòn.

-Tàm tơngu me ală bơta gơbàn bè hơ\, bơta tòm lơh gơbàn bè hơ\ ồng geh jơnau đơs lơi kung bè ală jơnau yal lơi tus mờ làng bol lah ờ?

Ồng Hà Ngọc Uyển: Uă dơ\ pơrjum cri bơyai bè broă sơndră mờ kòp croan nha virus bùm blàng geh Bộ Nông nghiệp mờ Phát triển Nông thôn lơh den geh ai là, kòp croan nha virus lơh aniai bùm blàng kal ke ngan kờ` sơndră. Den tàng, broă lơh lài ngan là Bộ, gah lơh broă dà lơgar bal mờ ală càr geh đơng lam là pal lam sồr làng bol, yal, bơto sồr làng bol in g^t tus mờ bơta lơh aniai bơh kòp do kung bè broă sơndră mờ kòp kung kal ke. Bơh tu\ hơ\, kờ` làng bol in g^t ală broă sơndră, tơmù ờ uă ngan broă gơtòp.

Dơ\ 2, anih lơh broă gah lơh broă sa suơn sre kung bè ală tiah pal pờ ală ơdu\ bơto kung bè bơ\t bơtàu ală broă lơh kờ` sơndră mờ kòp croan nha virus lơh aniai tàm tòm bùm blàng kờ` làng bol ngui.

Dơ\ 3, jăt bol a` go\ geh kuơ màng ngan là broă lơh tòm, lài do là anih tam phan sền gàr phan tam mờ tu\ do là anih lơh broă sa suơn sre kơnhoàl den pal tơnguh broă lùp sền, sền gròi, rơcang lài, yal lài, tus sền sùm tàm suơn, g^t go\ ală bơta gơbàn bơh kòp croan nha virus. Mờ kờ` geh jơnau đơng lam broă lơh di tu\, di mờ broă geh bơto sồr den lơh geh cồng nha uă.

Dơ\ 4, bol a` go\ là, tu\ do càr Gia Lai kung neh sồr nền nòn ngan, mơya he pal pơn jăt tai lơh là tơnguh broă sền gròi, kuơ màng là broă pơn diang sơntìl bơh tiah do tus tiah ndai, tàm hơ\ uă ngan là ală tiah neh gơbàn kòp. Bol a` đơs là dùl broă kuơ màng tai là go\ kung kìm bò kờ` gơsơ\t di tu\, tơmù broă gơtòp.

Dùl broă tai mờ bol a` go\ là ală tiah ndai cau lơh gơtùi mờ kuơ màng là pal geh broă tam pà bal bơh mpồl bơtiàn. Ală bă ù ờ gơtìp kòp, ală sơntìl bùm blàng niam den tàm mpồl bơtiàn geh broă tam pà bal, dong kờl bal kờ` lơh bè lơi ngui sơntìl kloh niam, sơntìl ờ gơtìp kòp den geh tơmù broă gơtòp kòp.

-Ơi, dan ưn ngài ồng bè dơ\ boh bơr ngai do.

                                                                                                         Cau mblàng K’ Duẩn- Ndong Brawl