VOV4.K’ho- Sa tềp bơhiàn dà lơgar dê là tơngai phan sa tàm drà uă ngan, li la mờ rơ\ ru ngan mờ bơta ngui sa bơh làng bol dê kung gơguh uă rlau uă dơ\ pơndrờm mờ ngai bè ờs. Mơya, do kung là tơngai ală bơta phan sa ờ niam, ờ ngan, phan sa đòm blăc pơrlồm tàm bơrlu\ bal tàm drà kă bro, bal mờ hơ\, nùs nhơm ngui sa mờ bơta mờng quèng `ô sa [ươn [oài tàm dơ\ sa tềp bơh uă cau dê lơh jơnau pơhìn gơtìp khih phan sa sơlơ gơguh uă tai.

Gơ wèt mờ cau Việt Nam, sa tềp bơhiàn dà lơgar dê sùm gơ lòt bal mờ ală bơta phan sa mùl go\, bè: ba` lơngồt, kèu, mứt... Rài kis pa lơh uă bơnhă ờ gam lời uă tai tu\ jiơ nàng tru\ gơm, lơh gơlik is phan sa ờs mờng bơh yau do mờ sùm lòt blơi tàm drà. Tàm ală tiah [òn lơgar, tiah sar lơgar ngài, do gam là tơngai nàng uă anih tăc uă ngan phan neh jơh tơngai ai ngui tàm drà. Dilah ờ sền swì nền, cau ngui sa [ươn ngan gơtìp blơi phan bơna ờ niam. Dùl nă làng bol blơi phan tàm drà Tân An, [òn dờng Buôn Ma Thuột, pà gi\t: Tàm dơ\ sa tềp, tài bơh geh uă ir phan sa bal mờ uă rùp să krơi is, den tàng a` sac rwah blơi phan sa jăt jơnau kờ` bơh hìu bơnhă dê, ờ go\ sền ngăc ir tus rùp să, kơldung prăp, muh mat phan bơna tài bơh go\ phan bơna lơi kung ndrờm bal gơ\p lơm. Ngan là ală bơta mứt, ba` kèu, plai chi biăp, bơkàu…

Bơdìh mờ ală bơta phan sa ro, ală bơta phan sa ris, sa mrih bè puăc bo\, chả, nem, puăc, ka, ka ti…kung geh uă hìu bơnhă blơi ơn prăp lài sùm tàm uă ngai sa tềp. Ală cau sùm đơs là, tùh mrềt là anih niam ngan rlau jơh ai bơta phan sa do in den tàng jơh ală phan sa bơh mrih tus sin ndrờm geh ơn prăp tàm do. Mơya, phan kon tu bih khih kung gam digơlan gơtùi kis gơs mờ rơ\ rài tàm tùh mrểt dilah prăp gàr phan sa ờ di pal. Kuơmàng là phan sa lời jo\ ngan tàm tùh mrềt kung digơlan gơtìp kơmbih sơl. Ồng Trần Văn Tiết, bác sĩ, Phó Kuang ătbồ Chi cục Ờdo ờdă  kloh niam phan sa càr Dăk Lăk dê đơs: Tàm ngai sa tềp, uă hìu bơnhă blơi puăc, ka uă ngan nàng ơn prăp tàm tùh mrềt mờ ngui sa rài. Dilah ală phan sa do ờ geh ơn klơm tàm kơldung den jơnau pơhìn lài ngan là bơtờp [ơ\ bơh kon tu bih khih tàm sơrlu\ đah phan sa mrih mờ phan sa sin. Gơ wèt mờ phan sa kơ\t ơn mrềt, làng bol he geh bơta mờng quèng ơn kơ\t lơh mrềt lời dùl kơnăc dờng tơn mờ ờ go\ klah dềt tơl bơnah. Tu\ kờ` ngui sa den pal lơh jơh mrềt, mờ tu\ lơh jơh gơklăc kơt mrềt den ală phan [ơ\ kon tu bih khih tàm phan sa sơlơ kis dờng rơ\ rài ngan, tơnơ\ hơ\ ơn kơ\t mrềt tai, pah dơ\ lơh bè hơ\ geh lơh phan [ơ\ kon tu bih khih sơlơ uă rlau tai. Tus dì tu\ tru\ gơm phan sa mờ ờ ràu goh halà tru\ gơm sin den geh pơhìn gơtìp khih phan sa.

Nàng geh tu\ jiơ nhơl chờ hờp ngai sa tềp, ala tài pal tru\ gơm, uă hìu bơnhă rwah blơi phan sa neh gơm lài nàng rê sa halà lòt sa hờ hìu tăc phan đah bơdìh, hìu `ô sa dờng. Do kung là dùl tàm ală jơnau pơhìn uă lơh gơlik bơta khih phan sa kơn jơ\ mhar ngan tài bơh do kung là tơngai uă hìu `ô sa dờng ơn prăp phan sa drơng năc in tàm ală ngai sa tềp. Tàm dơ\ do, ală bác sĩ kung bơto sồr tơl hìu bơnhă ba` lòt sa uă hờ bơdìh, niam ngan rlau jơh là pal tru\ gơm is tàm hìu bơh phan sa gàr niam bơta ờ do ờdă. Ồng Trần Thanh Quý, bác sĩ, Phó Kuang ătbồ Khoa Cấp cứu- Hồi sức tích cực- sơndră khih, gơ wèt Hìu sơnơm Buôn Ma Thuột, pà gi\t: Khih phan sa kơn jơ\ mhar sùm geh ală bơta gơ tơngo\ bè jê ndul, gơtuh hă, hă, mờ geh tu\ là hă uă dơ\, geh bal lòt jă brê dà. Khih phan sa kơn jơ\ mhar digơlan geh bal gơtìp sồt [ơ\, sồt khih den tàng cau kòp pal geh jun mhar hờ hìu sơnơm nàng geh dong kờl di tu\, dilah ờ den digơlan gơbàn aniai bè ờ pràn gùng mhàm plai nùs, gơmù gùng mhàm.

Tàm ală dơ\ sa tềp, ngai ơm rlô, pơhìn roh bơta ờdo ờdă kloh niam phan sa sơlơ gơguh uă tai. Den tàng bè hơ\, ơn prăp phan sa dipal, phan sa tru\ gơm sin, ờ huan hồl wơl, tơnduh wơl phan sa, phan sa mrih, sa tơn phan sa tơnơ\ tu\ pa tru\ gơm là broă nàng tơrmù bơta pơhìn gơtìp khih phan sa, gàr niam pràn kơldang să jan chờ hờp sơnam pa.

 Broă `ô sa di tàm ală ngai chờ, ngai satềp sùm là broă geh ală cau tru\ sa sền gròi ngan. Lơh bè lơi nàng geh tơl phan sa ngui uă cau in tàm ală ngai do, mờ geh gàr niam phan sa ris, bơkah, niam ờ do ờ dă là bơta mờ ală oh mi cau ùr gam ờ su\k ngan. Cau ai tơng^t jơnau đơs do neh geh dơ\ lùp bác sĩ Trần Văn Tiết, Phó kuang atbồ đah kloh niam ờ do ờ dă phan sa càr Dak Lak.

Ơ bác sĩ, Khih phan sa mờng geh ală bơta lơi lơh gơbàn mờ pal rơcang sơndră mờ broă lơh lơi?

Bác sĩ Trần Văn Tiết: geh uă bơta lơh gơtìp khih phan sa. Di gơlan tài broă prăp gàr ờ niam; Phan sa gơtìp vi khuẩn mu\t tàm tu\ ràng tăc; Phan sa gơtìp gơtờp kí sinh trùng mu\t, vi khuẩn mu\t di lah tru\ gơm ờ nền nòn geh lơh gơtìp khih. Dơ\ bàr là geh ờ uă bơta phan sa gơtìp gơmu\t hoá chất bè sơnơm sền gàr phan tam, tu\ blơi cèng rê mờ he ờ rào kloh, bè ală bơta biăp tơlir den kung [uơn ngan gơtìp khih. Dơ\ 3 là ală bơta phan sa geh ngui uă dơ\ geh lơh gơtìp pơr-ìu, tu\ sa kung di gơlan gơtìp khih phan sa.

Ơ bác sĩ! Khà phan sa ală hìu nhă prăp di tàm satềp di gơlan geh uă rơlao bơh 2 tus 3 dơ\ pơn drờm mờ ngai bè ờs. Bè hơ\ lơh bè lơi nàng prăp gàr phan sa geh niam?

Bác sĩ Trần Văn Tiết: Làng bol he mờng geh nùs nhơm kơlôi là ngui tùh mrềt là broă lơh niam ngan nàng prăp gàr phan sa, den tàng jơh ală bơta phan sa bơh pa blơi ha là neh ngui ờ jơh ndrờm pal ơn tàm tùh mrềt. Bơta sồr làng bol là ờ di jơh ală phan sa lơi ndrờm geh ơn tàm tùh mrềt lơm mờ ai bơh tàm tùh mrềt ndrờm là kloh niam ờ do ờ dă.

Gơwèt mờ phan sa ris, kis bè biăp, kơnuh, plai chi tu\ blơi cèng rê pal geh rào kloh, sơbì nha neh ro, neh pàl, koh sơbì rơyas mờ geh klơm tàm kơl dung dềt nàng [uơn tàm broă ngui pah dơ\ sào sa, ba` lơh gơtìp tàm bơrlu\ tàm tu\ ai nàng tru\ sa. Phan sa ris mờ sin pal tam cah is, ờ gơtùi ơn bal. Tài di lah ơn rềp bal geh lơh gơtìp gơmu\t vi khuẩn sơlơ\u bal.

Bè biăp ris, ai bơh tàm tùh mrềt den he sa tơn ờ tru\ tai, den tu\ hơ\ neh gơtìp vi khuẩn mu\t bloh. Gơwèt mờ ală bơta poăc, ka lơh mrềt nàng sa rơhời den làng bol pal tam pà tơl bơnah dềt ơn tàm hồp ha là kơl dung dềt di pal mờ pah dơ\ sa, pleh mờ broă he lơh mrềt jơh dùl pơnai dờng tài tu\ kờ` sa dùl bơnah dềt, he pal lơh jơh mrềt dùl pơnai dờng, tơnơ\ mờ hơ\ den lơh mrềt tai bơnah gam tai.

Pah tu\ lơh bè hơ\, là dùl dơ\ gơtìp tài tùh mrềt mìng geh kơrian vi khuẩn mơya ờ gơtùi gơsơ\t vi khuẩn. den tàng, khà vi khuẩn geh tàm phan sa tu\ neh lơh jơh mrềt geh gơguh uă, bè hơ\ sùm, vi khuẩn geh gơguh uă lơh gơtìp [ơ\ tàm phan sa.

Cau tru\ phan sa geh gơnoar kuơ màng nàng geh dơ\ sào sa bơkah niam ờ do ờ dă. Bè hơ\, tàm broă tru\ sa he pal kah bơta lơi ơ bác sĩ?

Bác sĩ Trần Văn Tiết: Gowèt mờ cau tru\ phan sa pal kah: Rơwah phan sa ris, gam kis. Lài mờ tu\ tru\ pal lơh kloh să jan, rào tê mờ sơ[ong. Pềs, kơnờl tah phan sa pal kloh. He pal ai bàr nơm pềs, kơnờl is, dùl nơm tah phan sa ris, dùl nơm tah phan sa neh sin ờ gơtùi ngui bal. Tu\ tru\ phan sa pal tru\ sin.

Pal tru\ phan sa tơl mờ broă sào sa tàm dùl dơ\, ba` tru\ uă ir mờ lời jơnkah. Di lah sa tai phan sa jơnkah den pal tơnduh wơl, tru\ wơl nền nòn, ba` sa phan jơnkah hơ\ sồng dơ\p wơl sa tai. Tài phan sa tơnơ\ mờ tu\ neh tru\ sin den pal sa mo bơh tàm 1 tus 2 jơ, jơla ir 2 jơ den pal tơnduh wơl.

Di lah he lơh tơl kloh jơh ală bơta bơh să jan cau tru\, phan sa, dà mờ sào sa mơ tu\ neh tru\ sin là broă lơh niam ngan, gàr niam bơta pràn kơl dang să jan mờ rơcang sơndră mờ khih phan sa di tàm satềp.

Ơi, dan ưn ngài bác sĩ uă ngan!

Cau mblàng Lơ Mu K’Yến mờ Ndong Brawl