VOV4.K’ho – Kòp jòr bơsiă gơlik mhàm là kòp bơtờp tài bơh vi khuẩn lao, geh mat khoa học là Mycobacterium tuberculosis lơh gơbàn. Kòp bơtờp bơh cau kòn bơnus tus kòn bơnus, uă ngan là  bơh gùng tă nhơm. Dilah lài do, kòp do sùm gơbàn tàm ală cau rlau 50 sơnam den tŭ do, kòp do ngai sơlơ gơbàn uă tàm rơnàng cau kơnòm să. Jat jơnau yal bơh hìu sơnơm kòp jòr mờ kòp klờm soh Dak Lak, nam 2020, cau kòp jòr bơsiă gơlik mhàm tàm sơnam bơh 15 tus 34 sơnam geh 31% tàm khà kờp jơh cau kòp jòr bơsiă gơlik mhàm sơm tàm hìu sơnơm. Do là bơta geh ngan pal đơs lài ngan, tài do là sơnam mờ bơta pràn lơh broă mờ bồ tơngoh kòn bơnus dê gam tàm bơta dờng pràn niam ngan rlau jơh. Gơbàn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm ndrờm mờ broă gơmù cồng nha lơh broă, gơmù bơta pràn bơtàu tơnguh lơh sa hìu bơnhă.

Jat Mpồl lơh sơnơm dunia (WHO) pà git, Việt Nam là dùl tàm 30 lơgar kong bơta àñ ơnòng kơnjơ̆ bè kòp jòr bơsiă gơlik mhàm uă ngan rlau jơh dunia. Tàm Dak Lak, jat khà kờp geh yal bơh Hìu sơnơm kòp jòr bơsiă gơlik mhàm mờ kòp klờm soh dê, khà cau kòp jòr bơsiă gơlik mhàm tàm càr tàm ală nam rềp ndo ờ gơmù, geh tŭ gam gơguh uă. Mùl màl, nam 2019, hìu sơnơm dờp sơm 990 nă cau kòp jòr bơsiă gơlik mhàm in, nam 2020, khà cau kòp là 1 rbô 109 nă. Kuơmàng, 1/3 tàm khà hơ̆ là tàm sơnam lơh broă, bơh 15 tus 34 sơnam mờ uă cau tàm khà hơ̆ ờ geh jơnau git wă bè kòp jòr bơsiă gơlik mhàm.

Oh H’Nhan H’Mok (19 sơnam) ơm tàm kơnhoàl Cư Kuiñ, càr Dak Lak sơm kòp jòr bơsiă gơlik mhàm tàm khoa nội 3, hìu sơnơm kòp jòr bơsiă gơlik mhàm mờ kòp klờm soh neh rlau 1 poh. H’Nhan gam lơh công nhân mai phan tàm ƀòn dờng Hồ Chí Minh. Lài hơ̆ pơgap 2 nhai, oh geh tềl tơnggŏ glar să, sùm gơtìp duh să tàm trồ mho, bơsiă gơlik mhàm. H’Nhan lòt kham mờ geh pà git là gơbàn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm. Oh gam geh bun 7 nhai, să jan rơgai rơgò ờ sô, pàl jơh să jan. Bơta do lơh broă sơm kòp gơtìp kal ke uă rlau tài, tài 2, 3 bơta sơnơm sơm kòp jòr bơsiă gơlik mhàm ờ gơtùi ngui mờ cau geh bun. H’Nhan pà git: “Tŭ pa gơtìp kòp den oh sùm gơtìp bơsiă gơlik kơnhà, tus pơgap bơh 4 tus 5 jơ mho den gơtìp duh să mờ glar să. Po me mờ po bàp gŏ oh bơsiă den lòt blơi sơnơm nàng hùc, ờ git là kòp jòr bơsiă gơlik mhàm”.

Dùl nă cau ndai là cau kòp Lê Cao Nguyên (25 sơnam) ơm tàm ƀòn dờng Buôn Ma Thuột. Bi Nguyên geh hìu bơnhă jun tus Hìu sơnơm kòp jòr bơsiă gơlik mhàm mờ kòp klơm soh tàm bơta bơsiă gơlik mhàm uă. Bulah cau kòp ờ hềt gơtùi lơh xét nghiệm kơnhà nàng đal git kòp mơya jat ală y bác sĩ, cồng nha cùp XQ klờm soh bơh cau kòp dê ai gŏ, klờm soh gơtìp sồt uă, digơlan cau kòp neh gơbàn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm. Mò Cao Thị Lan, mè cau kòp dê pà git: “Tàm hìu khai bơsiă gơlik mhàm den tàng añ jun lòt ndo. Lài hơ̆, khai geh mut tàm hìu sơnơm Đại học Y dược ƀòn dờng Hồ Chí Minh kham. Bác sĩ cùp phim đơs là 80% pin gơbàn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm, den tàng bác sĩ sồr rê hìu sơnơm kòp jòr bơsiă gơlik mhàm càr dê nàng kham mờ sơm. Tàm hìu añ đơs là ngai do ngai dơ̆, 7 ngai rlô, hơ̆ sồng kơp tus ngai dơ̆ 2 lòt tus hìu sơnơm ƀòn dờng dan ntrờn kấp nàng geh tơm priă Bảo hiểm y tế, mơya tus 12 jơ mang hơ̆ khai bơsiă gơlik mhàm den tàng hìu bơnhă jun tus hìu sơnơm kòp jòr bơsiă gơlik mhàm mờ kòp klờm soh tơn”.

Khà kờp bơh hìu sơnơm kòp jòr bơsiă gơlik mhàm mờ kòp klờm soh càr Dak Lak dê pà git, nam 2019, khà cau kòp jòr bơsiă gơlik mhàm tàm sơnam bơh 15 tus 34 sơnam geh 34,4%, nam 2020, khà do là 31%. Bơta pal sền gròi là nam 2020, hìu sơnơm dờp sơm 23 nă cau kòp jòr bơsiă gơlik mhàm dră wơl sơnơm in, tàm hơ̆ geh 15 nă cau kòp tàm sơnam bơh 18 tus 30 sơnam, geh tus 65%. Đơs bè jơnau bơh tài lơh kòp jòr bơsiă gơlik mhàm ngai sơlơ gơbàn uă tàm cau kơnòm să, bác sĩ Nguyễn Kim Mỹ, kuang atbồ cơldŭ đơng lam tuyến, hìu sơnơm kòp jòr bơsiă gơlik mhàm mờ kòp klờm soh càr Dak Lak pà git: “Ơruh pơnu bơh tiah ƀòn lơgar lòt lơh broă tàm ală hìu măi, ală anih lơh broă, đơs bal là ală kong ti dờng dềt. Tŭ bơtờp vi khuẩn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm, nàng gơ tam gơl gơs kòp den mìng geh bơh 5 tus 10% ờ di là cau lơi bơ tờp vi khuẩn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm là gơbàn kòp mơya ñchi bơh tài cau kơnòm să tŭ do gơbàn kòp uă. Hơ̆ là tài bơh tiah ơm kis, tài mờng quèng tàm rài kis bơh ală cau kơnòm să dê tŭ do ờ khoa học. Lài ngan là sàu sa ờ tơl phan pràn. Dơ̆ 2 là ngar mang uă, lơh broă kơn jơ̆ ir. Ală bơta do lơh pràn kơldang să jan cau kơnòm să dê gơmù. Tŭ pràn kơldang să jan gơmù den bơta pràn sơndră kòp kung gơmù sơl mờ lơh gơlik bơta ƀuơn ai vi khuẩn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm in gơguh uă mờ lơh gơbàn kòp”.

Kung jat bác sĩ Nguyễn Kim Mỹ đơs, ală cau kòp kơnòm să gam sơm tàm khoa kòp jòr bơsiă gơlik mhàm dră wơl sơnơm ndrờm bơtờp vi khuẩn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm dră wơl sơnơm bơh sơn rờp. Bơta do ndrờm mờ broă jơnau gơ drơm kòp jòr bơsiă gơlik mhàm đơs bal, kòp jòr bơsiă gơlik mhàm dră wơl sơnơm đơs is pơhìn gơlik geh tàm mpồl bơtiàn kung gam uă ngan. Do là bơta pal kơlôi rơcang ngan tài dilah cau kòp gơbàn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm ờ gơtùi git gŏ, sơm mờ sền gròi sơm kòp den geh lơh bơtờp uă tàm mpồl bơtiàn. Rlau mờ hơ̆, ală cau kơnòm să lơh công nhân tàm ală hìu măi, khu công nghiệp mờ anih lơh broă ndơp, ngan là tàm ală anih prap phan, anih lơh mrềt den bơta digơlan bơtờp vi khuẩn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm bơtờp sơlơ mhar rlau. Tàm sơnam să jan gam pràn kơldang, tŭ niam bơtàu tơnguh lơh sa pờ ơnàng mờ gơbàn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm, bơta kòp kung gam gơtìp bơta ờ rờm bơh mpồl bơtiàn dê, geh lơh ală cau kơnòm să moat jrùm, ờ pin dờn tàm rài kis. Den tàng,a lă cau kơnòm să pal git wă rlau tai tàm broă rơcang sơndră kòp jòr bơsiă gơlik mhàm, kuơmàng ală cau sùm lơh broă tàm anih tơrgùm gal cau.

Nam 2015, Thủ tướng Chính phủ neh kĭ kơrnuat ring bal rơndap broă rơcang sơndră kòp jòr bơsiă gơlik mhàm tus nam 2020 mờ broă wèt sền tus nam 2030, Việt Nam pal tơn jơh kòp jòr bơsiă gơlik mhàm. Bơh nam 2019, tŭ kòp Covid-19 gơbàn uă, bơtờp mhar tàm gùt plai ù, di Ngai dunia rơcang sơndră kòp jòr bơsiă gơlik mhàm (24/3), Broă lơh sơndră kòp jòr bơsiă gơlik mhàm dà lơgar neh geh sră nggal đơng lam ală càr, ƀòn dờng tàm gùt lơgar bơyai lơh broă lơh mblàng yal bơh broă rơcang sơndră kòp Covid-19 nàng wèt tus broă tơn jơh kòp jòr bơsiă gơlik mhàm tàm Việt Nam. Jat ală bác sĩ chuyên khoa, tài kòp jòr bơsiă gơlik mhàm mờ kòp Covid-19 geh ală bơta mờr ndrờm bal den tàng broă lơh rơcang sơndră kòp jòr bơsiă gơlik mhàm kung pal lam lơh kràñ cê, jơh nùs bè broă rơcang sơndră kòp Covid-19, geh bè hơ̆ den Việt Nam hơ̆ sồng gơtùi lam lơh di broă rơndap lơh ai tơlik là tơn jơh kòp jòr bơsiă gơlik mhàm tàm nam 2030.

Dùl tàm ală bơta tơlòng uă ngan tàm broă rơcang sơndră mờ kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm tŭ do là broă sơndră mờ sơnơm. Hơ̆ là bơta vi khuẩn kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm sơndră wơl bơh bàr bơta sơnơm sơm kòp rơlao hờ đang. Do là kòp kal ke tàm broă sơm, khà geh cồng nha ờ uă, mìng geh bơh 50 tus 60%. Bơdìh hơ̆ tai, tơngai sơm kòp jŏ, lơh hoàc huơr priă, lơh ờ niam uă ngan tus mờ broă lơh sa hìu nhă. Kờñ wă rơlao tai bè kòp do kung bè ală jơnau tơnkah tàm broă sơm kòp, cau ai tơngĭt jơnau “Pràn kơl dang să jan ală cau in” geh dơ̆ lùp bác sĩ chuyên khoa I Nguyễn Kim Mỹ, kuang atbồ anih đơng lam tuyến, hìu sơnơm sơm kòp bơsiă gơlĭk mhàm mờ kòp klòm soh càr Dak Lak.

-Ơ bác sĩ, bơta lơi lơh gơtìp kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm sơndră mờ uă bơta sơnơm?

Bác sĩ Nguyễn Kim Mỹ: Kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm sơndră uă bơta sơnơm geh bàr bơta là sơndră mờ sơnơm lài mờ tŭ gơbàn kòp mờ sơndră mờ sơnơm gơtìp mờ tơngai sơm kòp. Lài mờ tŭ gơbàn hơ̆ là cau kòp gơtìp sơndră mờ sơnơm bơh tŭ gơtìp dơ̆ sơnrờp. Bơta dơ̆ bàr là tài bŭ lah cau kòp gơtìp mờ kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm dơ̆ sơnrờp mơya tus piam kòp tàm hìu sơnơm jơla ir, tŭ vi khuẩn kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm neh lơh aniai tus tàm klờm soh uă ir, den tàng să tờm vi khuẩn kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm hơ̆ neh geh gen sơndră mờ sơnơm. Hơ̆ là kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm sơndră mờ sơnơm lài ngan.

Gam kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm sơndră mờ uă bơta sơnơm gơtìp tàm bơta sơm kòp. Bơta do geh bàr bơta. Dùl là tài broă ờ sền gròi bơh cau kòp. Bàr là tài cau lơh sơnơm. Broă ờ sền gròi bơh cau kòp là tài cau kòp neh geh atbồ sơm kòp mơya ờ lơh jăt broă sơm kòp, ờ hùc sơnơm tơl liều, di jơ ha là kờñ den hùc, ờ kờñ den lời. Hùc 2, 3 ngai den sơbì, hơ̆ sồng hùc tai. Bơta ndai tai bơh cau lơh sơnơm. Hơ̆ là tŭ tam cah cau kòp gơtìp kòp bơsiă gơlĭk mhàm, bác sĩ lơh jăt broă sơm kòp ờ di pal, ai khà sơnơm ờ di ha là ờ bơto sồr nền nòn cau kòp, ờ sền gròi cau kòp nền nòn den kung di gơlan gơtìp sơndră mờ sơnơm sơl.

Ơ bác sĩ, broă sơm kòp jòr bơsiă gơlĭh mhàm tŭ do gam uă kal ke. Bè hơ̆ di lah cau kòp ờ sơm kòp nền nòn den gơtìp mờ bơta lơi?

Bác sĩ Nguyễn Kim Mỹ: Di lah cau kòp gơtìp sơndră mờ uă bơta sơnơm ờ sơm kòp nền nòn den bơta ngòt rơngơ̆t sơnrờp ngan là lơh gơtờp kòp tus mờ mpồl bơtiàn, lơh gơơtờp vi khuẩn kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm sơndră mờ uă bơta sơnơm. Mờ di lah jơi vi khuẩn do lơh gơtờp mhar ir, gah lơh sơnơm ờ jai tàm broă sơndră den gơtìp kal ke ngan, kung ndrờm mờ tŭ ờ hềt geh sơnơm sơm kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm sơl. Hoàc huơr tai là lơh gơtìp kal ke bè nùs nhơm, să tờm cau kòp dil, lơh gơbàn tàm sơrlŭ nùs nhơm tàm hìu nhă.

Kờñ tơmù khà cau kòp gơtìp kòp jòr bơsiă gơlik mhàm sơndră mờ uă bơta sơnơm den pal geh broă lơh lơi ơ bác sĩ?

Bác sĩ Nguyễn Kim Mỹ: Gơwèt mờ cau kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm bè ờs, pal lơh ngan lơh jăt broă sơm kòp di mờ jơnau bơto sồr bơh cau lơh sơnơm dê. Tài tŭ neh sơm kòp tơl den geh tơmù gơtìp mờ kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm sơndră mờ sơnơm.

Gơwèt mờ mpồl bơtiàn pal wă di bè kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm nàng yal bal, nàng tŭ gŏ cau geh pin gơbàn mờ kòp bơsiă gơlĭk mhàm bè bơsiă, ngkhà rơlao 2 poh, rơgai să mhar, bơsiă gơlĭk mhàm... den pal tus mơ hờ hìu sơnơm sơm kòp do nàng kham mờ sền gĭt kòp.

Kờñ pleh mờ kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm sơndră mờ uă bơta sơnơm, lài ngan gơwèt mờ broă rơcang sơndră mờ kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm pal gŏ gờñ mờ uă rơlao tai là cau kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm tàm mpồl bơtiàn. Lơh jăt broă atbồ sơm kòp niam. Tŭ atbồ sơm kòp den mờ ală broă pal lam sồr cau kòp sơm kòp nàng tơn jơh bơta gơtờp tus mờ mpồl bờtian, tàm hơ̆ uă ngan là cau kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm sơndră mờ uă bơta sơnơm tŭ do.

Gơwèt mờ ală cấp đơng lam, gơnoar atbồ ală tiah pal lơh ngan pơgồp bal mờ gah lơh sơnơm tàm broă rơcang sơndră mờ kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm. Mờ geh ală broă dong kờl tai bè nùs nhơm, phan bơna ai ală cau kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm sơndră mờ uă bơta sơnơm gam sơm kòp tàm mpồl bờtian tài geh uă cau kòp jòr bơsiă gơlĭk mhàm là cau rơƀah.

Ơi, dan ưn ngài bác sĩ uă ngan!

Cau mblàng K’Duẩn mờ Ndong Brawl