VOV4.K’ho – Tơnơ\ dùl kàl lơh kơphe ờ geh cồng nha, tàm ală ngai do, cau lơh broă sa tàm càr Kon Tum gam bòl glar ngan mờ broă [ồm dà tờm kơphe in. Mùl màl ai go\, tam gơl trồ tiah gam geh ală bơta gơ rềng ờ niam tus broă tam kơphe đơs is mờ lơh sa suơn sre đơs bal tàm càr do. Pal gơtùi gơ jat mờ tam gơl trồ tiah nàng gàr sùm broă lơh sa là jơnau sồr jal mhar ngan gơ wèt tus mờ cau lơh broă sa bal mờ gah lơh sa suơn sre càr Kon Tum.

Ală nam rềp ndo, aniai bơh tam gơl trồ tiah dê ngai sơlơ loh làng mờ gơ rềng ua\ ngan tus broă lơh sa bơh cau tam kơphe tàm kơnhòal Đăk Hà, càr Kon Tum dê. Là tiah mờng tam kơphe, geh mờr nggùl tàm kờp jơh bă ù rlau 21 rbô lồ kơphe càr dê, cau lơh broă sa kơnhòal Đăk Hà git loh ngan bơta tam gơl trồ tiah dê lơh gơbàn hoàc huơr chi tam in. Ồng Nguyễn Xuân Hải, ơm tàm thôn 5, xã Hà Mòn pà git: “Nđờ nam rềp ndo tài trồ tơngai, prang duh soat dà ua\, khà dà tàm ală tơnau dơng dà ờ tơl den tàng cồng nha lơh geh bơh kơphe dê kung ờ huan ua\. Dơ\ 2 tai là tu\ tơngai [ồm dà he pal tơn jo\ tài ờ tơl dà den tàng he tơn jo\ tơngai [ồm dà, den tàng cồng nha lơh geh kơphe dê ờ ua\”.

Kàl lơh kơphe nam 2019 pa do, cồng nha tơnhàu kơphe bơh kơnhòal Đăk Hà dê gơmù ua\ ngan. Geh ală hìu bơnhă làng bol pa kàl lài tơl tờm kơphe tơnhàu pơgap 20 ki\ plai, den tu\ do neh gơmù mờr nggùl. Bi Trần Quốc Tuấn, ơm tàm thôn 2, xã Đăk Ngọc pà git, lơh sa hìu bơnhă dê ndrờm kơnờm tàm tờm kơphe lơm. Kàl lơh kơphe pa do tơnhàu ờ geh, tac den ờ yòm den tàng neh lơh hìu bơnhă bi dê gơtìp ua\ ngan kal ke.

Jat bi Tuấn đơs, tam gơl trồ tiah gam lơh aniai ờ niam, lơh gơbàn hoàc huơr dờng ngan tus mờ cau tam kơphe. Kờ` pơn jat tam chi tam do den kờ` pal geh ua\ broă lơh: “Ală nam rềp do sơlơ hờ tơnơ\ do den cồng nha tơnhàu sơlơ ờ geh, tài trồ tiah ờ niam. Bè ală nam lài den git loh làng 6 nhai kàl mìu mờ 6 nhai kàl prang. Tơngai he lơh broă den broă rơndap lơh he dê kung loh làng rlau. Rềp ndo den trồ tiah mìu, tơngai ni sơna, kàl prang, kàl tơnhàu geh tu\ gơtìp càl rbut dờng, mìu nhàc lơh aniai tus broă tơnhàu, lơh cồng nha tơnhàu ờ ua\. Làng bol kung lơh ngan nàng bơsong bơta ờ niam bơh trồ tiah dê, tam bơrlu\ ală bơta chi tam lơyah ngai tàm suơn kơphe nàng gơtùi bơtàu tơnguh rài kis lơh sa dùl êt, hơ\ sồng blơi ală sơntìl kơphe dipal mờ bơta trồ tiah bè tu\ do”.

Tềng đap tam gơl trồ tiah gơlik geh pràn ngan, kàl prang Tây Nguyên jo\ jòng lơh dà [ồm bă kơphe in ngai sơlơ ờ geh, ồng Trần Văn Chương, Phó Kuang atbồ Sở Nông nghiệp mờ Phát triển Nông thôn càr Kon Tum pà git, broă ngui ma\i [ồm dà pa, [ồm dà tềm pềr geh sền là jơnau kờ` jal mhar nàng gàr sùm broă bơtàu tơnguh gah lơh sa suơn sre kơ\ kơljap, ngan là gơ wèt mờ ală chi tam công nghiệp geh cồng nha lơh sa ua\ bè tờm kơphe:

“Tềng đap bơta tam gơl trồ tiah bè tu\ do, Gah lơh sa suơn sre càr Kon Tum kung neh geh ua\ broă lơh, jơnau pơlam mờ lam lơh jat. Bè bơyai lơh ai cau lơh broă sa in ngui ală công nghệ [ồm dà tềm pềr nàng geh tơl dà [ồm. Lam sồr làng bol [ồm dà jat jơnau kờ` chi tam dê mờ đal git tu\ tơngai [ồm di mờ jơnau kờ` tờm chi dê nàng gàr tơl dà drơng broă lơh sa in”.

Bal mờ tờm kơphe, jat Sở Nông nghiệp mờ Phát triển Nông thôn càr Kon Tum pà git, tam gơl trồ tiah neh lơh aniai ờ niam tus broă lơh sa suơn sre đơs bal bơh càr dê mờ lơh gơbàn hoàc huơr dờng ngan bè broă lơh sa bơh làng bol dê. Jat khà kờp, tàm mờr 5 nam do ai go\, trồ prang soat dà lơh aniai tus pơgap 4 rbô 500 lồ chi tam, lơh gơbàn hoàc huơr rlau 190 tơmàn đông. Bal mờ hơ\, mìu dà tih kung neh cò pơrdô mờ lơh aniai rlau 1 rbô 800 lồ chi tam, kờp du\ hoàc huơr rlau 100 tơmàn đông. Gơtùi gơ rờm bal jat tam gơl trồ tiah nàng gàr sùm, tam tờm kơphe đơs is mờ bơtàu tơnguh lơh sa suơn sre đơs bal gam là jơnau sồr jal mhar ngan gơ wèt mờ gah lơh sa suơn sre càr Kon Tum dê.

Tềng đăp mờ broă tam gơl trồ tiah mờ tơnguh bơtàu uă ir lơh ờ di mờ rơndăp broă geh ai, den dà tuh ai phan tam jo\ ngai do in tàm kàl prang gam sơlơ ờ hoan geh ngan. Ngui dà tuh bè lơi nàng tềm pềr, geh cồng nha gam là broă kờ` mhar ngan tus mờ tơl nă cau tam kơphe dê.

Tơnơ\ do là tơngu me tòm bơh dơ\ lùp ồng Nguyễn Tri Sáu, kuang atbồ HTX lơh sa suơn sre mờ kă bro Sáu Nhung bal mờ ồng Nguyễn Xuân Hải kis tàm xã Hà Mòn, kơnhoàl Đăk Hà, càr Kon Tum. Kung dan yal tai, ồng Nguyễn Tri Sáu là cau neh tă di pơgăp 300 tơlăk priă bơcri tàm broă crăp phan tuh dà tềm pềr [ồm bè mìu tềng tòm ai 3 lồ suơn kơphe hìu nhă in mờ go\ geh cồng nha bơh phan tuh dà do.

-Ơi, lài ngan dan ưn ngài ồng Nguyễn Tri Sáu bal mờ ồng Nguyễn Xuân Hải neh tơnru tơngai ai dơ\ boh bơr do in.

Ơ ồng Nguyễn Tri Sáu, tềng đăp mờ bơta tam gơl trồ tiah, tàm hơ\ uă ngan là broă ờ tơl dà tuh suơn kơphe in, ồng geh broă sơndră bè lơi?

Ồng Nguyễn Tri Sáu: Ơi, g^t bè broă tam gơl trồ tiah, kờ` sơndră mờ trồ tiah, ù tiah den hìu nhă a` neh rơcang rơhời bè broă crăp ală ding dà tih tềm pềr dà mờ [ồm bè mìu tềng tòm kờ` rơcang geh tơl dà kung bè phơng sih kờ` he rơcang ờ jăt trồ tiah tai.

Tài là tu\ do trồ tiah neh tam gơl uă ngan, den tàng he pal rơcang geh broă sền gàr suơn kơphe in geh hòn gơs niam mờ lì bơkào tơ\t plai di mờ tơngai den hơ\ sồng geh cồng nha.

-Bơh tu\ crăp phan tuh dà tềm pềr [ồm bè mìu tềng tòm den ồng go\ geh bơta tam gơl bè lơi gơwèt mờ suơn kơphe ồng dê?

Ồng Nguyễn Tri Sáu: Ơi, tu\ mờ ờ hềt crăp ding dà den tàm suơn do geh tuh dà jăt mờ broă lơh bè ờs, tuh tơn mờ di tềng tòm den hoàc huơr dà uă ngan. Dơ\ bàr tai là tuh mờ bek [ồm dà bè mìu bơh đang tòm den gơtìp càl, dà gơtìp hoàc huơr uă ngan. Càl khồm den tòm phan tam ờ geh tìm m[ur tềng tòm.

Tòm kơphe lì bơkào, tơ\t plai ờ ndrờm bal. Tu\ do crăp ding dà do den geh tuh tềm pềr uă ngan bè ngai lơh broă, bè priă tă, bè phơng sih, mơya bơta kuơ màng ngan là a` sền gàr niam phan tam ndrờm bal. Tơ\t plai, tòm pràn ndrờm bal cồng nha ring bal, ờ gơtìp geh tòm geh plai, geh tòm ờ geh plai.

-Dan lùp ồng Nguyễn Xuân Hải tai, kung là cau neh uă nam đềt mềr mờ broă lơh kơphe, ồng pà g^t bè lơi bè broă tuh dà kơphe bè ờs lài do mờ phan tuh dà tềm pềr [ồm bè mìu tềng tòm ơ ồng?

Ồng Nguyễn Xuân Hải: A` tuh dà mờ bek den geh tiah tuh tus 14 jơ mơya geh tiah mìng tuh 7 jơ. Den tàng khà dà ờ ndrờm bal ai kơphe in kung ờ gơtùi geh ndrờm bal sơl.

Mơya tu\ do, crăp ding dà mờ bek dềt do geh tơl dà rơlao tus mờ tơl tòm, tài geh tam pà  ndrờm bal dà tus mờ ală tòm mờ tềm pềr dà tai. Tềm pềr geh dà den hơ\ kung là tềm pềr ồs đèng, tềm pềr priă di gơlan là bơcri priă geh ờ uă rơlao. Bơcri priă ờ uă rơlao mờ bơta kuơ geh uă rơlao. A` go\ do là dùl broă lơh geh cồng nha uă ngan.

-Ơ ồng Nguyễn Tri Sáu, tàm broă sền gàr suơn kơphe, rơcang geh broă tuh dà cèng geh bơta kuơ bè lơi ơ ồng?

Ồng Nguyễn Tri Sáu: Ală nam ờ hoan geh mìu gờ`, gam sơnđan là ờ geh mìu mờ tơngai gờ` den tòm kơphe ờ hềt tus mờ tu\ bu\t bơkào, den lơh gơbàn uă ngan tus mờ kal tơnơ\ là plai ờ uă, plai ờ ir.

Gam suơn kơphe bol a` geh crăp phan tuh dà tềm pềr [uơn ngan tus mờ broă tuh, den tàng tu\ jơh mìu bol a` tuh jăt tơngai tàm tơngai tòm kơphe bu\t bơkào kờ` ai tòm in tus mờ sơnam den hơ\ sồng ơm tuh dà den hơ\ sồng tòm tơnguh bơtàu mờ bu\t bơkào nam tơnơ\ in tai.

Tu\ tuh, den he geh ai tòm kơphe in lì bơkào ndrờm bal tơnơ\ do tòm geh dum ndrờm bal sơl den tàng cồng nha geh niam mờ kuơ màng ngan. Bă ù tam kơphe mờ ờ geh sền gàr jăt broă lơh pa mờ geh phan tuh dà do den bè nam pa do tơnhào geh ờ uă, geh tu\ mìng geh bơh 20 tus 30%. Mơya suơn kơphe bol a` tuh jăt mờ broă lơh do den geh gàr khà plai ring niam mờ suơn kơphe hòn gơs niam, geh cồng nha, ndrờm bal.

-Ơ ồng Nguyễn Xuân Hải, tu\ do uă làng bol lơh broă sa kung kờ` bơcri priă crăp ding tuh dà tềm pềr tềng tòm sơl, mơya gam ờ g^t bè broă bơcri uă lah ờ, ồng geh jơnau đơs lơi bè broă do?

Ồng Nguyễn Xuân Hải: Di lah đơs bè priă bơcri den di ngan, di lah pơn drờm mờ làng bol tu\ do den bơcri dùl khà priă bè do kung ờ di là ờ uă. Mơya go\ geh cồng nha den broă lơh di gơlan tàm 3 nam geh priă cồng mờ priă he neh tă hơ\.

He kờp tàm 1 nam he geh priă cồng di pơgăp bơh 3 tus 4 tơlăk priă mơ, hơ\ là priă cồng he tă priă dà, priă ồs đèng ală bơta mờ tơnơ\ mờ di pal bơh 3 tus 5 nam là he neh geh bơsal wơl jơh khà priă mờ he neh tă lài ngan.

-Bơh cồng nha broă crăp phan tuh dà tềm pềr [ồm bè mìu tềng tòm, ồng Nguyễn Tri Sáu kung bè làng bol tàm Hợp tác xã neh geh rơndăp broă lơh lơi tàm broă kờ` tơnguh uă broă lơh do lah ờ?

Ồng Nguyễn Tri Sáu: G^t loh làng bơta pràn bơh broă lơh bơtơ\t rơbòng dà bal mờ phan tuh dà kờ` sền gàr suơn kơphe kơl jăp, bol a` kơ\p kờ` làng bol tus bal mờ broă crăp ding tuh dà [ồm bè mìu tềng tòm ai suơn tam phan in.

Tu\ do, bol a` gam jà làng bol mờ gam geh làng bol kờ` bal là rơlao 30 lồ tàm rơlao 20 hìu gam crăp dơ\ 1. Tus do den bol a` kung gam kờ` là ală cau tàm Hợp tác xã geh lơh ngan crăp jơh ală phan tuh dà [ồm bè mìu tềng tòm kờ` tềm pềr priă, mờ gàr niam broă tam phan geh ring niam, ai geh cồng nha kờ` tàm pơrlòng khà priă bè tu\ do gam ờ uă.

-Dan ưn ngài ồng Nguyễn Tri Sáu, kuang atbồ HTX lơh sa suơn sre mờ kă bro Sáu Nhung bal mờ ồng Nguyễn Xuân Hải, kis tàm xã Hà Mòn, kơnhoàl Đăk Hà, càr Kon Tum neh ai tơngai tus mờ dơ\ cri bơyai do.

Cau mblàng K'Duẩn mờ Ndong Brawl