VOV4.K’ho - Tàm mìu là tu\ kuơ màng kờ` tòm kơphe ròng plai, tơnguh bơtàu uă ngan bơta dờng plai mờ ai geh ntê, nha rơcang prăp kàl tơnơ\ in. Mơya, kàl mìu kung là bơta [uơn ală bơta tu, bơsềt kòp lơh aniai, tàm hơ\ geh broă gơjrùh plai kơphe là lơh aniai uă ngan rơlao jơh. Mùl màl do geh tàm gùt Tây Nguyên, tàm hơ\ geh càr Lâm Đồng.

Gơjrùh plai kơphe geh ai go\ bơh uă bơta, di gơlan tài bơta gơbàn bơh tòm ha là kòp lơh gơbàn. Tàm càr Lâm Đồng, bơta gơbàn gơjrùh plai tài kòp thán thư lơh aniai là uă ngan rơlao jơh. Ală suơn kơphe tàm càr Lâm Đồng ndrờm gơbàn bơta do, tàm tu\ làng bol lơh broă sa kal ke ngan tàm broă rơcang sơndră mờ kờ` lơh jơh bơta do.

Mò Mai Thị Hiền, kis tàm [òn 10, xã Hoà Bắc, kơnhoàl Di Linh pà g^t, bu\ lah hìu nhă neh [ồm uă bơta sơnơm, mơya bơta tòm kơphe gơjrùh plai gam gơbàn.

-Kal ke ngan là kòp lơh ồm plai. Mờ bơta nha geh toh, ndrờm bè măt tàm, bơta do kal ke ngan kờ` sơm bời, lơh gar bòl ngan.

Bu\ lah geh g^t broă gơjrùh plai tài bơsềt kòp lơh aniai, uă hìu làng bol kung gam ờ g^t lơh bè lơi tàm broă sền kờ` g^t mờ jòi broă rơcang sơndră geh cồng nha. Bơsềt kòp thán thư ha là làng bol mờng sơnđan là kòp ro ntê, ro plai, di lah ờ geh go\ gờ` mờ sơm kòp di tu\ den cồng nha tơnhào kơphe gơtìp gơmù loh làng ngan. Khà plai kơphe gơtìp gơjrùh tus 30%, mìng is geh ală suơn gơjrùh plai tus 50% khà plai geh tàm tòm.

Jăt ồng Đinh Văn Quảng, kis tàm [òn 1, xã Hoà Bắc, kơnhoàl Di Linh yal, kơphe tu\ do geh uă ngan bơta phan lơh aniai, di lah ờ ngui di ală broă sền gàr phan tam den kal ke ngan kờ` gàr geh cồng nha broă lơh sa bè jơnau kơ\p kờ`:

-Đơs bè kòp den tòm kơphe tu\ do gơbàn kòp uă ngan. Mờ uă ngan là kòp bơsềt. Lơh ro ntê, pàl nha, gơjrùh plai.

Jăt kỹ sư lơh broă sa suơn sre Nguyễn Tiến Đạt yal, bal mờ ală bơta bơsềt ndai, tu luh gơwèt mpồl phan tàm tiah rơyas là phan kung lơh aniai uă ngan tus mờ uă suơn kơphe neh dờng geh plai bal mờ bơta dờng pràn tòm kơphe dê.

Tu\ rơyas kơphe gơtìp kòp lơh pàl nha, tơnơ\ mờ hơ\ tam gơl rơhời jù, dùl đah gơtìp ồm, pàl tàm nha mờ tơnơ\ mờ hơ\ gơtìp pàl loh làng ngan, tòm dềt rơgai, geh ờ uă ntê pa căt gơtìp ro, ală gơl tàm tòm gơtìp ờ pràn mờ lơh gơbàn chơ\t. Cồng nha tơnào kơphe gơtìp gơmù gơrềng uă ngan tàm tu luh tàm ù mờ rơyas gơtìp aniai uă ngan.

-Tu\ do, kòp pàl nha, ồm rơyas tài tu luh bal mờ bơsềt lơh, gơ lơh tòm kơphe gơtìp pàl nha mờ chơ\t. Do là kòp kal ke ngan tàm broă rơcang sơndră mờ sơm kòp gơwèt mờ làng bol lơh broă sa tàm ală nam pa do.

Tài geh uă làng bol tu\ do kung gam ờ g^t bè tu luh, mờ mìng g^t là kòp pàl nha là tài uă bơta ndai lơh bè wài. Tu\ hơ\, làng bol mìng rơcang sơndră mờ wài lơh aniai, ờ g^t bơta tòm là kòp tài tu luh lơh aniai den tàng kòp sơlơ ngai sơlơ pràn, sơlơ kal ke tàm broă sơm kòp.

Jăt ală cau jăk chài tàm broă lơh sa suơn sre yal, kờ` rơcang sơndră mờ kòp lơh aniai geh cồng nha den broă g^t kòp là kuơ màng ngan. Tài geh g^t di kòp den hơ\ sồng geh ngui di bơta sơnơm, bơh tu\ hơ\ geh gơsơ\t kòp geh cồng nha rơlao.

Gơwèt mờ ală bơta sơnơm kờ` sơm kòp gơjrùh plai kơphe, tu\ do tàm drà kă bro geh tăc uă ngan bơta, geh bal sơnơm tìp bal mờ sơnơm lưu dẫn. Mơya, bơh broă mùl màl pà go\, ờ di bơta sơnơm lơi kung cèng geh cồng nha niam làng bol in.

Ồng Nguyễn Đức Thiết, lơh broă tàm hìu bơsram Cao đẳng công nghệ kỹ thuật Bảo Lộc đơs là, ală bơta sơnơm sơndră niam mờ kòp thán thư mờng geh jơnau bơto sồr gơmu\t uă, mhar mờ kơl jăp, gơsơ\t mờ kơrian kòp jơh đah bơdìh mờ tàm dơlam tòm. Broă làng bol dê là pal lơh bè lơi g^t di pal bơta bơsềt kòp tàm tòm kơphe.

-Làng bol g^t tàm nha, den nha geh ală sồt. Tềng tòm den gam tơlir niam gơbàn geh ală bơta jù, tu\ he ai tê sền den go\ geh pơnòi lơh làng. Gam tàm bơnah plai, tu\ kòp thán thư gơbàn den geh ală sồt jù tàm plai.

Jăt khà kờp, pah nam tàm càr Lâm Đồng geh bơh 8 tus 10 rơbô lồ ù tam kơphe gơtìp tu luh ală bơta lơh aniai.

Tu\ do, càr do gam chồl pràn ală broă tam wơl kơphe mờ uă ù geh tam wơl gơguh pah nam, mơya di lah ờ geh broă lơh di tu\ mờ geh cồng nha tàm broă bơsong kờ` kòp tu luh bal mờ ală bơta bơsềt kòp lơh aniai den broă lơh jăt broă tam wơl kơphe bơh Chính phủ geh gơbàn ờ niam uă ngan, lơh ờ niam jo\ jòng tus mờ rơndăp broă tơnguh bơtàu lơh kơphe jăt broă lơh kơl jăp càr Lâm Đồng dê.

Jơnau cih pa do ai go\, cau tam kơphe gam pal kong mờ ua\ ngan kal ke tài bơh ua\ bơta phan lơh aniai, lơh gơ rềng ua\ ngan tus cồng nha lơh sa bơh cau lơh broă sa dê. Bè hơ\, broă lơh lơi dong cau lơh broă sa rơcang sơndră geh cồng nha ală bơta bơ sềt kòp lơh aniai kơphe. Cribơyai tơnơ\ do bơh cau ai tơnggit jơnau đơs do mờ Tiến sĩ Nguyễn Thị Thủy, atbồ bộ môn côn trùng, viện Sền gàr phan tam geh đơs mùl màl rlau bè bơta do.

Ơ mò, jat kơlôi sơnơng bơh Viện sền gàr phan tam dê den tu\ do, tàm tờm kơphe gam geh ală bơta phan lơh aniai lơi geh đơs là ua\ ngan?

Tiến sĩ Nguyễn Thị Thuỷ: Đơs bal tàm tờm kơphe geh ua\ ngan bơta phan lơh aniai, mơya bol a` tam cah gơs 2 mpồl: dùl mpồl lơh aniai hơđang mat ù bơh tờm kơphe dê mờ dùl mpồl den lơh aniai hơ đơm rơyas. Mpồl hơđang ù, gơ wèt mờ tờm kơphe neh tơnhàu den ua\ ngan rlau jơh là sras `sồp sa aniai bơkàu, plai mờ dơ\ 2 là kòp ro ntê, ro plai, hơ\ là kòp ồm tờm lơh gơbàn. Ai mpồl hơ đơm rơyas den geh tu luh.

Jat cồng nha kơlôi sơnơng bơh nam 2012 tus nam 2014 den bol a` neh tơr gùm mờ đal git mat 27 jơi bơta phan kis lơh aniai hơ đơm rơyas tờm kơphe dê. Mơya geh 2 jơi lơh aniai mờ lơh gơ rềng ua\ ngan rlau jơh tus cồng nha lơh geh mờ bơta niam bơh tờm kơphe dê, mơkung geh khà ua\ ngan rlau jơh hơ\ là Pratylenchus coffee mờ Meloidogyne hycotina. Mờ 2 bơta do den ờ mìng lơh aniai tus tờm kơphe neh tơnhàu, lơh gơbàn pàl nha, ồm rơyas mờ gam lơh aniai tàm tờm kơphe pa tam wơl tai. Mờ là jơnau tờm ngan lơh gơbàn ờ geh cồng nha tus mờ broă tam pa wơl kơphe dilah bol he ờ lơh jat di mờ jơnau pơlam bè broă tam pa wơl. Bal mờ hơ\, mpồl tu luh do lơh aniai mờ gam lơh gơlik tềl sồt, pờ gùng ai ală bơta bơ sềt ndai pơ gồp bal mờ ală bơta bơ sềt tàm ù den lơh aniai kơn jơ\ ngan tus mờ tờm kơphe. Bơh hơ\, lơh gơguh mhar bơta pàl nha, ồm rơyas tus mờ tờm kơphe.

Dùl bơta phan ndai tàm ù lơh aniai rơyas kơphe dê kơn jơ\ rlau, hơ\ là sras `sồp. Jơi phan do lơh gơlik tềl sồt mờ dong ală bơta bơ sềt tàm ù mut mờ lơh tờm kơphe gơtìp pàl nha mờ ồm rơyas mhar rlau.

Bè hơ\ ơ mò, mờ ală mpồl phan lơh aniai kơphe mờ mò pa yal, den cau lơh broă sa pal lơh bè lơi nàng rơcang sơndră geh cồng nha?

Tiến sĩ Nguyễn Thị Thủy: Gơwèt mờ mpồl sras `sồp lơh aniai bơkàu, plai bơnung hơđang mat ù, mờ jơi phan do tu\ kơlôi sơnơng kỹ thuật bơh nam 2015 tus nam 2018 den bol a` neh pơlam bơta chài bè do: lài ngan là pơlam làng bol [ồm dà mờ khà pràn lài, nàng ràu kloh bơkàu ro mờ sras `sồp mut tàm dơlam `srum bơkàu, bal mờ broă hòi là `sras `sồp den phan do geh tap `sồp sền gàr den tàng kal ke ngan gơtùi gơ sơt. Bol a` pơlam làng bol lơh broă sa là pơgồp bal mờ [ồm dà den pal [ồm mờ khà pràn nàng ràu kloh ală `srum bơkàu ro, tơnơ\ hơ\ [ồm sơnơm sền gàr phan tam den cồng nha lơh geh broă do dê digơlan geh 100%. Dùl broă lơh tai là bol a` bơrlu\ bal mờ zờu khoáng geh tac tàm drà kă bro nàng lơh lề tap `sồp glòm gùt dar să sras dê lài, tơnơ\ hơ\ [ồm sơnơm, dilah gơtùi  pơ gồp bal lơh 2 broă do den geh dong tơmù khà sơnơm hóa học bơh 20 tus 40% mơkung gam gơtùi rơcang sơndră niam jơi phan kis do.

Ai kòp ro ntê, ro plai den geh 2 jơnau lơh gơbàn bơta do, lài ngan là tài bơh bơ sềt mờ dơ\ 2 là tài ờ tơl phơng, mơya bơ sềt den lơh gơlik tềl jù tềng plai kơphe mờ plai gơ m[ùr. Dilah tài bơ sềt den bol he [ồm 2, 3 bơta sơnơm jat jơnau pơlam den geh dong rơcang sơndră niam mờ gơ wèt tus mờ kòp do den tơngai rơcang sơndră pal geh lơh lài mờ tu\ kàl mìu.

Gơwèt mờ mpồl lơh aniai rơyas, gơ wèt mờ tu luh den tàm Viện sền gàr phan tam bol a` dê geh chế phẩm SHPV1 rơcang sơndră geh cồng nha ngan, tài tàm chế phẩm do geh ua\ ngan bơ sềtgeh kươ, bơdìh mờ broă dong kơryan sras `sồp mờ tu luh den gơ gam bơ tơl ua\ ngan vi sinh vật ù in. Bol a` neh ngui tàm 2, 3 broă lơh tàm càr Dak Nông, Dak Lak mờ ai go\ là geh cồng nha, tàm tu\ tơmù tus khà lơyah ngan rlau jơh broă ngui sơ nơm hóa học tàm ù.

Ơ mò, tàm tơngai tu\ do, nàng broă lơh tam pa wơl kơphe lơh geh cồng nha, bol he pal ngui ală broă lơh khoa học bè lơi?

Tiến sĩ Nguyễn Thị Thủy: Nàng tam pa wơl kơphe geh cồng nha den lài ngan bol he pal lơh jat niam broă rơndap lơh tam pa wơl bơh Bộ Nông nghiệp ai tơlik tàm nhai 5 nam 2016. Bal mờ hơ\, ngui ală broă lơh ndai, bè lài mờ tu\ tam pa wơl pal ai ù, phơng tàm tiah hơ\, sền là tàm tiah do den jơnau lơi là tờm, là tu luh halà sras `sồp… den bol he hơ\ sồng gơtùi ai tơlik ală broă lơh niam ngan rlau jơh nàng tam pa wơl geh cồng nha.

Dùl bơta tai mờ a` go\ nàng tam pa wơl geh cồng nha, hơ\ là jơnau tam cah bă tiah mờ dong kờl làng bol lơh broă sa. Tài dilah làng bol kơl jơh sươn kơphe nàng tam pa wơl den lơh aniai tus pria\ lơh geh, den tàng khi mìng tam pa wơl dùl bơnah sươn kơphe gời, tơ nơ\ tu\ kơphe gơtùi tơnhàu den khi pơn jat tai tam pa wơl tai. Bulah bè hơ\, broă do geh lơh aniai tus bă kơphe tam pa wơl lài, tài ală jơi tu luh mờ bơ sềt tàm ù tu\ [ồm dà den gơ bơ tờp ua\ mhar ngan. Do là broă sồr pal geh bơta dong kờl bơh dà lơgar mờ anih lơh broă geh gơ noar dê, geh bè hơ\ den hơ\ sồng gơtùi tơmù [à pria\ rơcang sơndră ală bơta kòp tu sa aniai.

Ơi, dan ưn ngài mò!

Cau mblàng Ndong Brawl mờ K’Duẩn