VOV4.K’ho - Tu\ do, rlau 3 rbô lồ tơngời tàm 15 kơnhoàl, thị xã, [òn dờng bơh càr Dak Lak dê gam gơtìp tu keo kàl hàm lơh aniai. Tàm hơ\, geh git nđờ rhiang lồ gơtìp aniai kơn jơ\ ngan, halà gơtìp aniai jơh tơn. Cồng nha tơnhàu gơmù uă ngan gơwèt mờ ală bă tơngời gơtìp aniai. Dilah ờ geh broă lơh kơryan di tu\, tu keo pơn jat tai lơh aniai ờ mìng kàl do mờ gam jo\ jòng tus ală kàl tơnơ\ tai.

3 lồ tơngời bơh ồng Y Soek Ayun, ơm tàm xã Ea Wer, kơnhoàl Buôn Đôn, càr Dak Lak mìng gam 3 poh tai là gơtùi tơnhàu. Pah tu\ se\ còp suơn ồng go\ pơlai ngan. Jơh gùt suơn, nha tơngời gơ bluh trồm, tềl tu keo sa nha. Bal mờ ală tờm tơngời gơtìp tu sa pă, gơ pừ ờ jai dờng, ală tờm tơngời gam wơl kung tơt đo, mơya ờ geh đo tơngời lơi niam bè ờs. Tu cuh tus tàm gar tơngời, kàl do ồng Y Soek Ayun kờp du\ cồng nha tơnhàu gơmù uă ngan: “Nam do, hìu bơnhă a` dê tam 3 lồ tơngời, tu keo sa jơh tơn, [ồm sơnơm neh 4, 5 dơ\ bloh. Ală nam lài, hìu bơnhă tam 3 lồ tơngời den tơnhàu geh 25 tấn. Nam do kung tam 3 lồ sơl, mơya tơnhàu digơlan mìng geh 5 tấn gời. Ờ geh tơngời nàng tơnhàu tai, tu\ do tu keo kung gam sa bal mờ đo tơngời tơn”.

Ai ồng Nguyễn Xuân Hùynh ơm tàm thôn 6, xã Vụ Bổn pà git, là cau tam tơngời git nđờ jơt nam do tàm thôn, mơya ờ hềt tu\ lơi go\ tu do sa aniai chi tam. Tài ờ suk tu\ suơn tơngời rlau 5 lồ bơh hìu bơnhă dê gam gơtìp tu keo sa nha lơh aniai, ồng Huỳnh neh blơi is ală bơta sơnơm rơcang sơndră tu nàng [ồm. Bulah neh [ồm 2, 3 bơta sơnơm gơ sơt tu mơya ờ hềt go\ geh cồng nha sơl, jơnau digơlan tơnhàu ờ geh gam sền go\ tơn tềng đap mat: “Nam do kàl tam tơngời là kàl tờm, bơta pràn lơh sa làng bol dê là tam tơngời, mờ bè do den bol a` ngòt là broă lơh sa gơtìp hoàc huơr. Bol a` kơp kờ` anih lơh broă geh gơnoar pơlam halà dong làng bol in git broă kơryan tu lơh aniai, dong làng bol kơryan tu bơ tờp uă. A` kung kơp kờ` dà lơgar geh broă dong kờl dùl bơnah hoàc huơr làng bol bol a` in”.

Mò Vũ Thị Thanh Bình, Phó Kuang atbồ Chi cục tam phan mờ sền gàr phan tam, gơwèt Sở Nông nghiệp mờ Phát triển nông thôn càr Dak Lak pà git: Tus tu\ do, neh geh mờr 3 rbô lồ tơngời tàm jơh ală kơnhoàl bơh càr dê gơtìp tu keo kàl hàm lơh aniai. Tàm hơ\, 2, 3 tiah gơtìp hoàc huơr kơn jơ\ là Buôn Ma Thuột, ală kơnhoàl Krông Bông, Ea Sup, Krông Pach. Tu keo kàl hàm là dùl bơta tu lơh aniai pa, kung ờ hềt geh sơnơm kơryan sơl, den tàng làng bol bal mờ gah lơh sa suơn sre tàm càr ờ hềt git lơh bè lơi nàng kơryan geh cồng nha. Tềng đap mat, gah lơh broă geh gơnoar gam lơh ngan pơlam làng bol lơh broă sa rơcang lài ngui ală broă lơh rơcang sơndră kòp tu sa aniai bal bè: lơh ù, tam tàm pơdar chi tam, kup rơ sòn tap, ngui sơnơm khih lơngồt nàng iơm tu dờng… Mò Vũ Thị Thanh Bình sồr, tu\ tu uă ir den geh [ồm sơnơm jat jơnau pơlam bơh anih lơh broă ờs mờng dê: “Bè jơnau pơlam ngui sơnơm, làng bol pal lơh jat jơnau pơlam bơh kuang bàng lơh broă gah tam phan mờ sền gàr phan tam tàm ală trạm, kuang bàng pơlam lơh sa suơn sre dê. Ngui ală sơnơm tàm jơnau sồr ngui ing bơh cục sền gàr phan tam dê nàng rơcang sơndră. Mơkung pơlam ngui sơnơm sinh học nàng rơcang sơndră là niam rlau, tu\ ờ gơtùi ngan den hơ\ sồng ngui sơnơm sền gàr phan tam, pleh ngui uă bơta sơnơm tài bơta do lơh [ơ\ tiah ơm kis mờ dilah ờ ngui di mờ bơta chài geh pơlam den cồng nha rơcang sơndră ờ niam.”

Tềng đăp mờ broă tu keo kàl hàm lơh aniai tàm tơngời, gah lơh sa suơn sre kung neh ai tơl^k uă broă lơh kờ` tơmù kòp. Là tu lơh aniai pa, ờ hềt geh sơnơm gơsơ\t mơya he kung gam gơtùi tơmù ờ uă ngan khà hoàc huơr bơh tu keo lơh aniai do mờ broă lơh lơi? Cau ai tơng^t jơnau đơs do geh dơ\ lùp ồng Nguyễn Văn Chí, kuang atbồ anih tam phan mờ sền gàr phan tam kơnhoàl Buôn Đôn bè ală broă pal kah tàm broă sơndră, gơsơ\t tu keo kàl hàm tàm tơngời. jà…

-Ơ ồng, tu keo kàl hàm geh bơta lơi, kờ` g^t đal bè lơi?

Ồng Nguyễn Văn Chí: Tu keo kàl hàm geh tàm tiah nhiệt đới mờ cận nhiệt đới châu Mỹ. Tus tàm lơgar Việt Nam nhai 2 nam 2019 mờ tus tàm càr Dak Lak nhai 5 nam 2019.

Bơta tơngo\, rài kis tu do ờ jo\, deh tăp uă ngan, dùl dơ\ deh bơh 250 tus 300 nai tăp, deh uă dơ\. Ngòt rơngơ\t ngan là tu do deh tăp tàm tiah ù den tàng kal ke ngan tàm broă sơndră.

Dơ\ bàr tai, tu dềt geh 6 sơnam. Tàm sơnam bơh 1, 2, 3 di gơtùi gơsơ\t mờ sơnơm sền gàr phan tam. Tus sơnam 4, 5, 6 ală sơnơm sền gàr phan tam ờ geh tàm tai.

Dùl bơta ndai tai, tu do tơrgùm sa nha bơnung. Tu\ tus lơh gơbàn uă ngan hoàc huơr. Mìng is tàm tơngời, tu do tơrgùm sa tàm bơnah nha bơnung den tàng tu\ [ồm sơnơm sền gàr phan tam den gơtìp kal ke ngan.

-Bè hơ\, kờ` gơsơ\t tu keo kàl hàm tàm tơngời he lơh bè lơi kờ` geh cồng nha?

Ồng Nguyễn Văn Chí: Tài bơta tơngo\ bơh tu keo do, bu\ lah ờ hềt geh jơnau bơto sồr mùl màl bè broă ngui sơnơm sền gàr phan tam tàm tơngời, mơya tài tu do pràn ngan sơndră mờ sơnơm, den tàng broă ai lài ngui sơnơm sinh học.

Tàm do he pal wă, di lah ngui sơnơm hoá học tàm sơnam bơh 4, 5, 6 ờ geh cồng nha, ală tu\ ngui sơnơm sinh học ờ lơh tu keo do ploh wơl mờ tu do chơ\t, den tàng bol a` lam sồr ai lài broă ngui sơnơm sinh học.

-Ơi, he ai lài broă ngui sơnơm sinh học, mơya sơnơm bè lơi hơ\ sồng di pal?

Ồng Nguyễn Văn Chí: Broă ngui sơnơm he pal lơh jăt broă lơh bơh IBM. Lài ngan là phan tam pràn, hơ\ là pal rơwah sơntìl tơngời geh pràn sơndră mờ tu do.

Dơ\ bàr là sùm còp suơn, sền gròi ờ go\ tu kòp lơh aniai, bè ờs tu\ go\ pa den hơ\ sồng he geh broă [ồm sơnơm sền gàr phan tam den [uơn ngan.

Tài he ai go\: tu do ờ di là ờ gơtùi gơsơ\t, tu do kung ndrờm bè ală tu ndai bè tu tơlir, tu tơlir sa nha geh gơbàn tàm khoah tơlir, khoah nà`, bông vải neh geh mơya he kung gam gơtùi sơndră.

Den tàng, tơngai bơsong hơ\ sồng kuơ màng. Jăt broă lơh gam ngui sơnơm sinh học, go\ gờ`, bơsong kờ`.

-Ồng gơtùi pà g^t ờ uă sơnơm gơtùi ngui tàm broă sơndră mờ tu keo kàl hàm tu\ do?

Ồng Nguyễn Văn Chí: Kung gam ai sơnơm sinh học lài jơh: Vi khuẩn BV, virus MPV, giadinan60FC, gam sơnơm thảo mộc den geh Anniphat ờ hoan gơbàn tus mờ tiah kis, du\t ndơl hơ\ sồng ngui sơnơm hoá học, ai lài [ồm sơnơm phenaran 50EC, vitaco 40WG, hơ\ là ală sơnơm mờng ngui.

Bơh broă sền den bol a` go\ ngui ală sơnơm do geh cồng nha di lah ngi gờ` tài mùl màl anih sền gàr phan tam neh lơh lài, tềng đăp măt neh geh lơh tàm suơn bloh.

-Tu\ do, đo tơngời neh dờng, bơdìh mờ broă sa nha, tu do neh cuh rơhời tus tàm gar, bè hơ\ he pal lơh bè lơi gơwèt mờ bơta do?

Ồng Nguyễn Văn Chí: Tu neh mu\t tàm gar tơngời den he pal ngui sơnơm gơsơ\t kờ` sền gàr cồng nha bơh tơngời dê, mơya ngui bè lơi, kuơ màng tàm bơta lơi hơ\ sồng he geh ngui, ha là ngui sơnơm pal geh tơngai, di lah ờ den he ngui sơnơm ờ di pal lơh aniai tus mờ broă jơnkah sơnơm tàm phan geh lơh bơh broă lơh sa suơn sre.

Den tàng tu\ do, di lah gam den kung gam ai lài broă ngui sơnơm sinh học mờ ală sơnơm geh tơngai tam cah is ờ uă ngui [ồm tàm tơngời.

-Là tu lơh aniai pa, ờ hềt geh sơnơm kờ` gơsơ\t, bè hơ\ he pal dờp hoàc huơr hơ\ ờ ồng?

Ồng Nguyễn Văn Chí: Tu do là phan lơh aniai bơh lơgar bơdìh tus tàm lơgar he, den tàng he geh dờp bal. Broă lơh là kuơ màng he đơng lam lơh sa bè lơi kờ` tơmù.

Tơmù ờ uă ngan broă ngui sơnơm sền gàr phan tam kờ` tơmù bơta aniai tus mờ tiah kis hơ\ sồng là bơta kuơ màng. Di lah tu do mờ he ngui sơnơm 3, 4 dơ\ den a` go\ cồng nha broă lơh sa ờ uă.

Priă tă tàm broă lơh sa gơguh uă, cồng nha geh ờ uă. Den tàng, broă lơh kuơ màng ngan gam là sùm còp suơn mờ go\ gờ`. Tu\ he go\ gờ` den ờ hoan gơtìp hoàc huơr sơnơm.

Dùl khàr geh tu\ he [ồm jơh dùl sào. Di lah ờ gơguh uă den geh tu\ jơh 100 l^t dà sơnơm kung ờ gơsơ\t sơl tu.

-Kàl hàm mờr tơn jơh, uă làng bol gam kờ` tam tơngời tàm kàl tơnơ\ tai, bè hơ\ ồng geh jơnau bơto lơi tus mờ làng bol in lah ờ?

Ồng Nguyễn Văn Chí: Tàm kàl lơh sa tus do, broă kuơ màng ngan là broă rơcang lài, yal lài. Sùm sền gròi ală bơta tam gơl bơh tu keo kàl hàm tàm phan tam.

Dơ\ 2 là tơnguh broă bơto làng bol lơh broă sa in, tài mìng geh làng bol hơ\ sồng g^t tàm broă g^t, bơsong gơs den he hơ\ sồng gơsơ\t jơh tu do.

Mờ bơta tai là he pal g^t tài bơta geh bơh tu do dê là tăp tàm tiah ù, den he pal lơ-òr ù nền nòn. Ờ uă tiah gơtìp uă den ba` tam ha là tam gơl tam ală phan tam ndai.

-Ơi, dan ưn ngài ồng uă ngan!

Cau mblàng K'Duẩn