VOV4.K’ho- Kòn sau Sơdàng geh ală sơnĕ bè Xơ teng, Ca Dong, T’Đrá, Mơ nâm, Hà Lăng, Ka Râng, Bri La Teng... Khi ơm kis tơrgùm uă ngan tàm càr Kon Tum, dùl êt den ơm kis tàm tiah kơh bơnơm bơh càr Quảng Ngãi, Quảng Nam dê. Là làng bol ơm kis uă ngan tàm tiah jơh bơnơm jơnhua, cau Sơdàng geh uă bơta niam chài krơi is lơh gơs bơta niam chài tiơng pơn rơ is jơi bơtiàn kòn cau he dê.

Tàm mờng quèng rài kis bơh yau, cau Sơdàng ơm kis gơs tơl ƀòn, ală hìu bơnhă tơrgùm bal mờ gơp kis rềp mềr. Hìu do dong kờl hìu ndai. Tơl ƀòn geh dùl nơm hìu rông nàng ƀòn lơgar in bal mờ gơp pơrjum, bơyai lơh chờ, lơh yàng. Mờ atbồ tơl ƀòn den geh cau kra ƀòn, là cau đơng pơlam broă bal mờ ala mat ƀòn lơgar in.

Cau Sơdàng pin dờn geh uă yàng. Tơl ntê chi, tờm nhơt, dà croh, dòr bơnơm gơ wèt mờ khi ndrờm geh huềng lơm. Tiến sĩ A Tuấn, lơh broă Viện Kơlôi sơnơng niam chài, cau Sơdàng mpồl Xơ Teng tàm kơnhoàl Tu Mơ Rông, càr Kon Tum mblàng lơh loh, rài kis sùm kơnờm tàm brê bơnơm neh lơh gơs tàm cau Sơdàng bơta pin dờn do: “Tàm rài kis den bơta lơi kung kơnờm tàm brê bơnơm lơm. Kis kơnờm bơh brê mờ sền gàr brê, khi geh bơta pin dờn uă yàng. Bơh tờm nhơt, tờm chi, dà dờng, bơnơm, ală phan ngui ndrờm geh huềng, ndrờm geh yàng lơm. Yàng dà, dà bơnơm, yàng dà dờng, yàng kơnàs, yàng kòi”.

Tơl nă yàng tàm bồ tơngoh kơlôi sơnơng bơh cau Sơdàng dê geh bơta kuơ krơi is. Mơya tơrgùm bal ndrờm dong kờl ai rài kis ring lơngai, hờm ram bơh làng bol ƀòn lơgar dê lơm. Pah nam, làng bol ndrờm geh broă lơh yàng nàng ưn ngài kung bè hòi dan ală yàng sền gàr, dong kờl.

Phan soh bơh cau Sơdàng dê tàm Đăk Tô

Kung bè ală jơi bơtiàn kòn cau oh mi ơm kis bơh jŏ tàm tiah kơh bơnơm Tây Nguyên, ƀòn cau Sơdàng dê cèng bal bơta krơi is tiah ơm kis. Geh tiah den mat dà croh là mat ƀòn halà geh tiah den ƀòn cèng mat bơh tờm chi jŏ nam, dòr bơnơm dê... Làng bol tàm ƀòn tàm dong kờl, sền gàr, dong kờl bal mờ gơp. Broă bơh ƀòn dê kung là broă bơh tơl hìu bơnhă dê. Ƀòn geh broă lơh chờ den ală hìu bơnhă bal mờ gơp tă pơgồp, bơyai lơh. Ƀòn wă nac den ală hìu bơnhă tàm ngai hơ̆ kung pơgồp bal drơng lơh sơl. Mò Y Xinh, ơm tàm thị trấn Đăk Tô, kơnhoàl Đăk Tô, càr Kon Tum pà git: “Dilah nac bal den khi yal cau kra ƀòn in wă nac bal tàm hìu rông. Ai dilah nac hìu bơnhă khi dê den khi sền ngềr khi jà tus bal, tàm hìu pal geh iar, pal geh tơrnờm, dilah ờ geh den pal lòt jồm cau ndai dê. Pal là iar dam, ờ di là iar me. Cau sền tềng bồ, tềng mbùng iar nàng sền nac rê ờdo ờdă halà ờ. Jà nac sa bồ. Phan lơi jà nac, phan lơi jà gùt ƀòn. Tài jơh dùl ƀòn tam klac bal gơ dê. Mơya bồ iar den pal lời nac in. Ai nac in sa bồ nàng ai tơnggŏ nùs nhơm sền ngềr nac. Mơya nac ờ gơtùi sa dùl nă, den tàng jơh dùl hìu bơnhă sa bal. Geh nha bùm blàng lơh sràt, geh bơta lơi kung di lơm. Phan hìu bơnhă dê lơm, yal lài là yờ nac in sa”.

Kis rềp mềr mờ brê bơnơm den tàng phan sa cau Sơdàng dê kung li la ngan sơl. Ƀañ kơnuh bùm blàng là dùl phan sa bơh jŏ bơh sơnĕ cau Xơ Teng dê. Bơta lơ iang, lơ bơn bơh ƀòk bùm blàng dê bơrlŭ bal mờ bơta ƀô thồm bơh nha ju ris dê lơh gơlik bơta ƀô bơkah ờ gơtùi bơrlŭ mờ phan ndai. Kơnuh bùm blàng plồ kơmhò, ràu kloh, còr gơ in gơs bè dang che, tơnơ̆ hơ̆ trŭ gơs dùl tap ƀòk lơ iang. Khi klơm tàm nha ju hơ̆ sồng prùng tàm rơnga ồs duh tus tŭ ƀañ sin là gơtùi sa. Ai cau Sơdàng tàm thị trấn Đăk Tô den geh ƀañ ôk sên, hơ̆ là ƀañ mbar mờ rài yau làng bol mìng klơm tàm bồ nam. Mìng kàl sa kòi jơngkah, cau Sơdàng tàm thị trấn Đăk Tô hơ̆ sồmg klơm ƀañ mbar do. Tài tŭ hơ̆ neh tus tơngai tùc tam. Khi lời wơl kòi gam jơngkah nàng klơm pơ dơng duh khoai mò pàng, yàng in nàng kàl lơh kòi pa sơlơ geh uă rlau tai. Ai tàm dơ̆ lơh yàng ñô lir bong lồi nam den cau Sơdàng bơyai lơh prùh piang tàm ding đơr. Phe tơmut tàm ding gle, ding đơr hơ̆ sồng prùh tàm rơnga ồs. Khi lơh yàng ưn ngài mò pàng mờ bal mờ gơp ñô sa chờ hờp dùl kàl kòi pa.

Kòn cau Sơdàng kờñ đơs crih tamya, bơceh mòn uă phan nhơl gùng đơs pơnđik lơh niam rlau tai rài kis nùs nhơm

Cau Sơdàng kis hờ đang bơnơm jơnhua, kis kơnờm tàm brê bơnơm là uă den tàng dà là bơta kuơmàng ngan lơh nền tus rài kis khi dê. Tàm tơngai lồi nam, khi bơyai lơh dùl broă lơh yàng kuơmàng ngan hơ̆ là lơh yàng bòng dà. Tiến sĩ A Tuấn đơs, lơh yàng bòng dà là dùl tàm ală broă lơh yàng ƀòn lơgar bơh cau Sơdàng dê: “Lài ngan là mòn bòng dà pa, hơ̆ là dilah bòng dà yau neh ờ diơng, halà bòng dà yau ờ gam gơtùi ngui tai, halà dà neh soat, cau pal tam gơl mờ bòng dà pa den khi geh ƀă bòng dà. Ai tŭ khi lơh niam wơl den pah nam khi lam lơh niam wơl bòng dà, bòng dà yau gam gơtùi ngui den khi geh lơh niam wơl bòng hơ̆. Ƀă bòng dà pa sùm geh lơh tàm 2 tơngai là lồi nhai bồ nam, bồ nam lài mờ kàl sih tam tàm nggùl nhai 10. Bơyai lơh ƀă bòng dà do kờñ dà sùm bềng lìu nàng ai li la jơi phan in kis, deh kòn, chi tam gơs niam”.

Broă rơcang halà ƀă bòng dà là broă lơh bơh jơh gùt ƀòn dê. Tơl nă cau ndrờm geh dùl broă krơi is jat jơnau sồr bơh kra ƀòn dê. Lài do, lơh yàng bòng dà bơh cau Sơdàng dê sùm geh lơh tàm 3 ngai. Lài ngan, kra ƀòn geh là cau lòt jòi dà. Tơnơ̆ tŭ neh jòi bà dà den jơh gùt ƀòn ngai hơ̆ pal pơs wàs, lơh niam wơl gùng dà hòr, koh ding đơr lơh bòng dà mờ rơcang phan pơ dơng lơh yàng. Tơnơ̆ hơ̆, kra ƀòn geh bơyai lơh yàng. Tŭ mhàm phan pơ dơng lơh yàng dê geh bơrlŭ tàm hiòng dà hòr, pơ ùr bơh kra ƀòn dê geh bơ̆ dà nàng he in hùc lài. Tơnơ̆ hơ̆, mò geh bơ̆ dà nàng phàt ai ală hìu bơnhă ndai in. Khi ai ală ding dà hơ̆ nàng tuh tàm drăp tơrnờm, nàng trŭ gơm phan sa mờ bơta là hòi dan, kơp kờñ cèng wơl bơtuah bơtuài ai làng bol tàm ƀòn in.

Ală jơnau sồr nền nòn hơ̆ tus tŭ do cau Sơdàng kung gam gàr bè ờs. Mìng geh bơta là bơhiàn lơh yàng ƀă bòng dà ờ jŏ jòng bè lài do tai, mờ neh geh tơrmù ƀà, mìng gam bơyai lơh tàm 1 ngai. Uă hìu bơnhă tam gơl ding đơr mờ broă ngui ding đù. Ờ uă ƀòn ờ gam broă lơh yàng do tai tài khi neh ala dà geh is mờ broă tờ tơrlung dà halà ngui phan bơna, măi mok pa rlau nàng ngui geh jŏ jòng. Bơhiàn lơh yàng ƀă bòng dà tàm uă tiah bơh cau Sơdàng dê mìng gam tàm jơnau yal bơh cau kra dê lơm.

Cau mblàng K’Duẩn