VOV4.K’ho- Jat bơhiàn bơh jŏ cau Rơđê dê, bơh tŭ gam dềt, ală oh ùr neh geh mò, mè bơto tàñ ồi kòn cau. Nàng tus tŭ dờng, ală blah ồi tơ̆, ồi mă kòn halà ồi àu kòn cau bơh cau ùr dê tàñ gơs ờ mìng lơh ram cau tờm mờ gam là ală phan kơt hìu bơnhă đah klau in tŭ lòt lap bau. Ồi kòn cau bè hơ̆ den tàng gơtùi sền là phan nàng đo was bơta chài rơgơi, tryăng tryồng gơ wèt tus mờ cau ùr kòn cau Rơđê. Tŭ do, bơh mpàng tê chài rơgơi bơh ală oh mi cau ùr tàm Dăk Lăk dê, broă tàñ ồi kòn cau gam geh tàm pơ dờn, ờ mìng sền gàr, ngui sùm bơta niam chài bơh jŏ, mờ hời rơ hời gam lơh gơs ală cau ùr rài pa, ngac ngar, bơceh pa, ai ồi kòn cau gơ gơs phan bơna tac bro, lơh geh priă jền ai hìu bơnhă mờ ƀòn lơgar in. Đơs tus bơta do, cau cih ƀău Anih jơnau đơs Việt Nam lơh broă sùm tàm tiah Tây Nguyên geh jơnau cih mờ tơngume “Ồi kòn cau- Phan đo was mờ tơnggŏ bơta chài rơgơi lơbơn niam”.

Nggui kềng bơr nơ̆ tàñ ồi, khòm rơ wah tơl dang che brài bơka ai blah ồi kòn cau in, nghệ ñân H’Blong Knul ơm tàm ƀòn Ja, xã Ea Trul, kơnhoàl Krông Bông yal, jat bơhiàn bơh jŏ cau Rơđê dê, bơh tŭ gam dềt, ală oh ùr neh geh mò, geh mò bơto bơta chài tàñ ồi. Ală blah ồi tơ̆, ồi mă, ồi ntròñ halà ồi àu kòn cau ờ mìng nàng lời ngui tàm hìu bơnhă, mờ gam là ală phan kơt bau, ai tơnggŏ bơta chài rơgơi bơh cau ùr kòn cau Rơđê dê tŭ tus sơnam lap bau, halà ngui nàng lơh phan pà tàm ală dơ̆ kuơmàng, geh tŭ là phan nàng pơ dơng ai cau sang rài rê mờ dunia bơtau dê in: “Añ git tàñ ồi kòn cau bơh tŭ 15 sơnam, tus tŭ do neh geh kòn sau den neh tàñ chài ngan bloh. Bơh ală ơdŭ añ bơto bơtê den geh uă ngan cau tàñ mờ ai geh khà jờng tŭ tus bal pơrlòng kung bè pơn jat tai lơh wơl, gàr sùm broă lơh tàñ ồi kòn cau bơh jŏ do”.

Ồi kòn cau là phan ai tơnggŏ bơta chài rơgơi bơh cau ùr Rơđê dê

Bal mờ mè nggui tàñ ồi nàng thàn mòn gơs ai cau blơi in, bi H’Giang Knul pà git, jơh bal 3 nă oh mi tàm hìu ndrờm neh chài ngan tàñ ală bơta phan soh kòn cau Rơđê dê: “Bơh sơn rờp bơsram kung kal ke ngan, mơya hời rơ hời den git mờ chài jơh, bè git kơt dang che, git tàñ, git jing tiang àu jat niam chài bơka bơh jŏ cau Rơđê dê”.

Kung bè ală jơi bơtiàn kòn cau tàm Tây Nguyên, cau Rơđê rài yau ngui che brài bơh tờm đềs nàng lơh phan tàñ ồi kòn cau. Bơta lơh gơlik bơta niam krơi is, ƀuơn đal git tàm phan soh kòn cau Rơđê dê là ală rùp bơka bal mờ ală bơta dà màu tờm ngan là jù, pơrhê, rơmit, tơlir mờ kò. Rlau 60 nam rềp mềr mờ bơr nơ̆ tàñ ồi, mò H’Nun Byă ơm tàm ƀòn Cư Êbông, xã Ea Kao, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột pà git, tờm đềs tơnơ̆ tŭ tơnhàu rê geh pờng tề, ruồi brài hơ̆ sồng trum dà mờ bŏ, nha, kơnuh, rơyas halà kơmhò chi brê. Tŭ neh geh ală dang che brài geh dà trum jat bè bơta kờñ he dê, cau geh ai bơr nơ̆, tơmut dang che mờ tàñ, mòn gơs rùp bơka: “Rùp bơka halà ngui ală bơta dà kò, dà jù mờ pơrhê là uă ngan rlau jơh. Geh uă ngan bơta rùp bơka, geh bơta rùp bơka 15, 17 dang che geh sơl, 27 dang che kung geh sơl, geh tŭ 35 dang che kung geh tai sơl. Bơta kal ke ngan rlau jơh là mòn kngam, hơ̆ là bơta rùp bơka lơh mpờl rùp kờñ bơka”.

Rùp bơka ồi kòn cau sùm ai tơnggŏ ală bơta phan rềp mềr tàm rài kis pah ngai. Hơ̆ là ală jơi phan kis bè sềm, kòp, me ka jut; ală bơta bơkàu, chi che bè rơ tồñ, plai kriang; halà ală phan ngui bè mpal ƀŏ phe, hìu rơng... Gơ jat tàm tơl bơta phan soh, cau Rơđê geh bơta chài bơka mờ rơndap tap sèng rùp bơka krơi is. Cau klau sùm pơn ntròñ, ơm să kuh halà soh àu jòng tê, ngko wil, soh đò bơh bồ. Àu cau klau geh bơta krơi is tài gùng brài pơrhê tềng ntơh geh sap sèng bè rùp sềm klàng. Ală gùng rùp bơka tàñ jat kềng 2 gah àu, tiang àu, ngui rùp bơka đăng grài halà sềm klàng, là rùp pơn yơu ai bơta pràn kơldang mờ bơta kơp kơnờm jai pha brê bơnơm. Cau ùr den mbơn ồi, soh àu đò bơh bồ nggko bơkang. Ồi mbơn cau ùr Rơđê dê là blah ồi dờng, tŭ mbơn den pồt gùt dar but, gơ glòm jòng tus tềng plai lañ jơng. Phan soh pah ngai geh tàñ buơn ngan, ờ huan bơka uă rùp. Mìng is phan soh lời ai ală dơ̆ lơh chờ, lơh yàng in den geh bơka nền nòn ngan, bal mờ uă bơta dà che brài geh trum mờ uă bơta dà krơi is, geh tàñ tàm blah ồi jù mờ rùp bơka geh tàñ gơs gùng bơkang jat să ồi, tiang àu, ngko àu mờ tê àu.

Phan soh kòn cau geh soh tàm tơl broă lơh niam chài ƀòn lơgar dê

Rùp bơka tàm phan soh gam ai tơnggŏ bơta pas sơm mờ gơnoar broă bơh cau tờm dê. Jat nghệ ñân H’Yar Kbuôr, ơm tàm ƀòn Kla, xã Drai Sap, kơnhoàl Krông Ana pà git, cau Rơđê geh bơta chài kteh, geh sền là bơta chài rơgơi niam ngan rlau jơh tàm niam chài bơka ồi kòn cau dê. Do là bơta chài ngui rùp bơka mờ 2 bơta dà pơrhê- kò, rùp geh bơta tàm ơm song bal mờ gơp, pơgồp bal mờ gar ñòng halà gar lơm bo sap sèng rềp kềng tiang àu halà jơng ồi ntròñ, jơng ồi mbơn: “Bơta chài kteh den cau Rơđê rài yau sùm ngui ai ală blah phan soh tàm ală dơ̆ lơh yàng, lơh chờ in mờ phan soh bơh cau pas sơm, cau geh gơnoar broă kuơmàng dê. Kteh là bơta chài kal ke, ờ di cau lơi kung gơtùi mòn mờ tŭ do kung ờ gam geh uă cau gơtùi bơsram bơta chài do”.

Bơh ală rùp bơka krơi is, tơl nă cau ùr Rơđê geh bơta bơceh pa, tam gơl pa ală rùp bơka pa, bơtơl tai dang che brài, bơrlŭ bal dà trum nàng mòn gơs blah ồi kòn cau niam rlau. Jat mò H’Yam Bkrông ơm tàm ƀòn Tơng Jú, xã Ea Kao, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột đơs, tơl blah ồi kòn cau cèng jơh bal nùs nhơm bơh cau ùr dê. Bulah mìng tàñ tŭ tu broă lơh sa suơn sre, mơya nàng gơtùi mòn gơs dùl blah ồi kòn cau bơh jŏ sồr pal geh bơta jơh nùs, bơta chài rơgơi mờ roh uă tŭ jơ, dà kơl hê tai. Bè hơ̆ den tàng, ồi kòn cau gơtùi sền là bơta đo was, bơta ai tơnggŏ mpàng tê chài rơgơi mờ bơta tryăng tryồng bơh cau ùr Rơđê dê: “Tàñ gơs dùl blah ồi kòn cau den pal roh mờr 1 nam hơ̆ sồng gơtùi lơh gơs, roh uă tŭ tơngai ngan: bơh pic đềs, ruồi brài, hơ̆ sồng trum dà che brài in, kơt tềng bơrnơ̆ hơ̆ sồng nggui tàñ. Tàñ gơs blah ồi den ai jrum jing gơs phan soh, den tàng roh uă ngan tŭ tơngai”.

Cau mblàng K’Duẩn