VOV4.K’ho- Đơs tus Tây Nguyên den digơlan làng bol mờ gơp bơyô geh sơnơng mơ tus mpồl bơtiàn ală kòn cau Rơđê, Bahnar halà Sơdàng, Jrai mờ bơta niam chài krơi is pơn rơ ngan bè cing mồng, đờng tơ-rưng halà đờng lŭ bal mờ gùng tam ya xoang rơlĕ rơlùn, lơ bơn niam lơh kờñ ngan nùs tồr cau dê. Mơya, làng bol mờ gơp bơyô git làh ờ, ù tiah Tây Nguyên kung là tiah ơm kis  bơh jŏ bơh dùl jơi bơtiàn kòn cau dê cèng uă bơta niam chài krơi is bơh ală jơi bơtiàn kòn cau ndai tàm tiah do dê, hơ̆ là cau Cru.

Cau Cru ơm kis uă ngan là tàm càr Lâm Đồng, tàm hơ̆ tơrgùm uă ngan rlau jơh tàm kơnhoàl Đức Trọng mờ kơnhoàl Đơn Dương, là tiah rềp mờ càr Ninh Thuận, là càr geh uă ngan cau Prum ơm kis mờ jŏ rài. Tŭ do, cau Cru geh khà kờp làng bol rlau 23 rbô nă. Jat ală cau kơlôi sơnơng bè jơi bơtiàn kòn cau, digơlan bơh yô yau, mò pàng cau Cru dê là dùl mpồl tàm cau Prum. Dà đơs khi dê gơ wèt mpồl dà đơs Ma Lay- Polynesia- dà đơs hệ nam đảo rềp mờ dà Prum. Bulah bè hơ̆, geh dùl mpồl cau Cru kis rềp mờ cau K’ho den tàng đơs dà K’ho gơ wèt mpồl dà đơs Môn Khmer. Ồng Ya Thi ơm tàm xã Phú Hội, kơnhoàl Đức Trọng, càr Lâm Đồng pà git, niam chài cau Cru dê tŭ do là bơta tàm bơrlŭ bal đah ală rài niam chài tàm tiah do: “Bol hi là cau Cru, lài do geh hòi là cau K’Chu, den đơs tus nggu rơyas bol hi dê là tam cah bơh cau Prum tus ơm kis tàm càr Lâm Đồng pơgap mờ di kung bơh 300 tus 400 nam bloh. Tus tŭ do, kung gam gàr bơhiàn hơ̆, kung gam gàr niam chài hơ̆, mơya kung neh roh dùl bơnah lơi tàm niam chài cau Prum dê, tài bol hi kis rềp mờ cau K’ho. Mơya geh tŭ ờ di là niam chài cau K’ho dê lơm, đơs ngan là gơ tàm bơrlŭ, bol hi gàr wơl dùl êt mơya jơh ală ƀòn bol hi dê kung gam kờñ niam chài tờm he dê”.

Gơtùi đơs bơta krơi is niam chài loh làng ngan rlau jơh bơh cau Cru dê tŭ do là ală bơta phan nhơl gùng đơs crih bal mờ ală jơnau tam ya. Tàm hơ̆, tam ya bơh cau Cru dê geh uă bơta, ndrờm bè ai tơnggŏ jơh tơn tơl broă lơh bơh rài kis dê. Tàm broă lơh yàng, khi geh jơnau tam ya Trum-pô, geh sền là jơnau tamya king crŭ lời ai ală yàng in. Tàm rài kis pah ngai den khi geh jơnau tam ya tàm sơr bŏ kờñ gơboh ùr klau Dam dra- do là jơnau tam ya mìng lời ai cau klau mờ cau ùr tàm ƀòn in. Bơdìh hơ̆ tai, cau Cru gam geh jơnau tam ya Pawhgơnăng là jơnau tam ya nting bơr gờm chờ mờ tơngac ală cau nac tus bal dơ̆ lơh chờ. Bulah bè hơ̆, rềp mềr ngan rlau jơh mờ mờng quèng ngan rlau jơh gơ wèt mờ cau Cru hơ̆ là jơnau tam ya Ariya. Do là jơnau tam ya ala mat ai nùs nhơm tam klac bal in, ai bơta rềp mềr tàm ƀòn lơgar in geh lơh tàm jơh ală broă dờng, broă dềt bơh cau Cru dê. Jat mò Ma Quan ơm tàm xã Tà Năng, kơnhoàl Đức Trọng, càr Lâm Đồng đơs, den ală jơnau tam ya bơh cau Cru dê geh bơh yô yau mờ cèng ală bơta mờr ndrờm mờ ală jơnau tam ya bơh 2, 3 jơi bơtiàn kòn cau tàm tiah do dê, tài bơta rơ lĕ rơlùn, lơ bơn niam tàm cau tam ya: “Jơnau tam ya gơtùi rơpai tê, ñchùn jơng, iat sap cing mồng kung mờr ndrờm bè jơnau tam ya cau Rơđê dê kung geh bơta gơ tàm bơrlŭ bal đah gùng tam ya, dùl bơnah den gơ tàm bơrlŭ mờ cau Prum”.

Tam ya Ariya- tam ya bơh yau cau Cru dê. Rùp ai bơh tàm internet

Dilah jơnau tam ya Ariya mờ Dam dra là jơnau tam ya lòt jat gùng tàm pơdar rơ lĕ rơ lùn, lơ bơn niam bè tamya xoang den tàm jơnau tam ya Pawhgơnăng bơh cau Cru dê mpồl cau tam ya geh sap sèng gùng bơkang, nchùn jơng, ai jơh 2 đah tê rê hờ đap cau tam ya geh ruc halà guh ring ngan mờ rơ lĕ rơ lùn. Mblàng lơh loh bè bơta ndrờm bal tàm jơnau tam ya bơh cau Cru dê mờ 2, 3 jơi bơtiàn kòn cau tàm tiah do, ngan là cau Prum, ồng Ya Thi ơm tàm xã Phú Hội, kơnhoàl Đức Trọng đơs là, tŭ sơlơ jòi git uă rlau tai bè niam chài jơi bơtiàn kòn cau dê, añ sơlơ gŏ đah cau Cru mờ cau Prum geh ală bơta gơ rềng ngan ngồn rềp mềr mờ kơ̆ kơljap. Jơnau tam ya Ariya bơh jŏ ngan ngồn geh nggu rơyas bơh niam chài cau Prum dê. Bơh tŭ tơngai tàm bơrlŭ niam chài, cau Cru neh dờp geh bơta sac rơ wah uă bơta kuơ màng di mờ bơhiàn kung bè ù tiah ơm kis khi dê. Tài rềp mềr mờ brê bơnơm neh lơh gơlik ală jơnau tam ya niam ngan ai cau Cru in. Jơh ală ndrờm bal hiă mờ rềp mềr mờ rài kis lơh tơl nă cau ờ huan kal ke ir nàng gơtùi lơh jat. Ồng Ya Thi pà git: “Bè tam ya hơ̆ den Ariya geh sền là tam ya bè ờs, Ariya là bè ờs mờ mờng geh ngui, cau lơi kung ndrờm git lơm. Tam ya den kung ƀuơn lơm, do là jơnau tam ya mờ lài do là bơh cau Prum dê, gơ tam ya jat gùng is gơ dê, jat kơm buat nàng tam ya, tam ya bè ờs ờ geh bơta lơi hòi là kal ke ir”.

Kuơmàng ngan rlau jơh mờ niam ngan rlau jơh tàm tam ya cau Cru dê hơ̆ là tam ya tam klac, tàm tơrbŏ bal mpồl bơtiàn bơh jơnau tam ya Ariya ờs mờng.

Cau mblàng K’Duẩn