VOV4.K’ho- Virus rơte\p rơtèl nhòp [a blơn su\t gam pơn jat tai lơh bơtờp tàm uă tiah tàm càr Lâm Đồng, ờ mìng lơh hoàc hươr lơh sa tàm tờm chi tam tờm là tờm blơn su\t tàm tiah tam uă tàm kơnhoàl Đơn Dương, mờ bơta virus do gam lơh bơtờp uă, lơh aniai tus tờm biăp mờ bơkàu tàm [òn dờng Dà Làc. Quang Sáng, cau ai tơngi\t jơnau đơs Việt Nam tàm Tây Nguyên geh jơnau cih yal bè bơta geh ngan do.

9 nhai bồ nam 2018, kơnhoàl Đơn Dương là tiah tam blơn su\t uă ngan bơh càr Lâm Đồng dê tam geh pơgăp 1.200 lồ blơn su\t, den neh geh mờr nggùl bă ù gơtìp bơtờp virus rơte\p rơtèl nhòp [a, tàm hơ\ geh mờr 20% bă neh gơtìp roh jơh ờ geh tơnhàu dùl êt lơi. Tiah ko\ng aniai uă ngan rlau jơh là ală xã: Lạc Xuân, Lạc Lâm, Ka Đô mờ Próh...

             Virus rơte\p rơtèl nhòp [a blơn su\t lơh aniai uă tờm chi tam tàm Lâm Đồng

Jat mò Lộc Nguyệt Liên, ơm tàm thôn Lạc Xuân 2, xã Lạc Xuân, kơnhoàl Đơn Dương yal, virus lơh gơlik kòp neh lơh hoàc hươr uă cau lơh broă sa in, uă sươn blơn su\t pa tam di 3 nhai lồi du\t pal du\i sơrbì jơh tơn dùl sươn. Kuang bàng bơto pơlam broă lơh sa sươn sre kung tus bơto pơlam sơl làng bol in lơh jat ală broă lơh rơcang sơndră sơl mơya kung ờ go\ geh cồng nha sơl.

Tu\ do, he ờ du\i sơrbì te\ den gơ geh lơh bơtờp, ai dilah du\i sơrbì te\ den kung mìng tơrmù bơta lơh bơtờp lơm. Ờ go\ gi\t sơnơm lơi nàng [ồm kơryan gơ? Cau geh sươn gơtìp lài bơh jo\ sơl ờ go\ jai kơryan sơl den he mbè rơgơi mờ kơryan hơ\. Trung tâm Khuyến nông kung ai sơl kuang bàng tus, kung bơto pơlam sơl mơya broă lơh jat den kung ờ hềt go\ geh cồng nha sơl.

Ờ mìng gơ wèt mờ tờm blơn su\t tàm kơnhoàl Đơn Dương dê lơm, virus rơte\p rơtèl nhòp [a blơn su\t gam lơh bơtờp mờ lơh aniai uă ngan tàm tờm biăp mờ bơkàu tàm [òn dờng Dà Làc.

Ồng Nguyễn Hữu Tâm, ơm tàm sơnah [òn 7, [òn dờng Dà Làc, pà gi\t, bulah ồng kung geh sơl bơta mờng chài tam bơkàu cúc tàm hìu krơh bơh uă nam do, mơya sươn bơkàu hìu bơnhă ồng dê neh gơtìp ờ geh tơnhàu uă ngan.

Tờm bơkàu gam kis dờng niam ngan den nisơna geh uă sèng wing rơ wàng jù, tơnơ\ hơ\ tờm bơkàu gơtìp nhòp [a pàl mờ chơ\t gơjrùh. Geh tơngai, tờm bơkàu neh geh bơkàu dòm mơya bơkàu gơtìp kue\t kwe, ờ go\ gơtùi lì ờ.

             Virus rơte\p rơtèl nhòp [a blơn su\t lơh aniai uă tờm chi tam tàm Lâm Đồng

Jat ồng Tâm yal, Chi cục Tam phan mờ Sền gàr phan tam càr Lâm Đồng kung geh tus ai sơl dùl êt nàng sền swì, tơnơ\ hơ\ gi\t phan lơh lơh gơlik kòp là virus rơte\p rơtèl nhòp [a blơn su\t. Bulah hìu bơnhă neh ngui uă broă lơh sền gàr phan tam jat jơnau bơto pơlam mơya bơta do kung ờ go\ geh tam gơl sơl.

Gơ jù sùm tờm tơnơ\ hơ\ sồng lơh pàl nha, ală anih kă bro chi sơntìl kung kă bro uă sơl bơta sơnơm mơya neh [ồm kung ờ go\ kuơ sơl. Sơlơ [ồm den sền go\ tờm bơkàu kung ờ gơtùi ntàu geh, dilah ntàu geh den kung mìng bơh 5 tus 7 ngai lơm den gơguh tus cờ` hơđang den gơ kung gơtìp wơl sơl. Kòp do tu\ neh gơtìp den gơ geh lơh bơtờp.

Ờ mìng lơh bơtờp tàm ală sươn bơkàu cúc lơm gời ờ, kòp bơh viruss gam lơh bơtờp uă mờ lơh aniai uă ngan tàm biăp, ngan là biăp sơlăt ală bơta. Jat mò Nguyễn Thị Hằng, ơm tàm tiah Đất Mới, sơnah [òn 7, [òn dờng Dà Làc yal, virus do gơ geh là lơh aniai mhar ngan, sươn biăp sơlăt ơnàng 2 rbô thơk vuông bơh hìu bơnhă dê pa tăc, cau kon buôn ờ hềt thàn tơnhàu den neh gơtìp chơ\t gơjrùh tus 2/3 tơn mơkung gam ờ hềt geh tềl tơngo\ gờmu sơl. Kàl biăp sơlăt do, hìu bơnhă mò Hằng sền bè là roh gời ờ geh tơnhàu dùl êt lơi.

Tam 35 rbô tờm mờ gơ neh chơ\t jơh 2 bơnah tơn. Hìu bơnhă kung neh tăc geh 20 tơlak priă sơl mơya tu\ do khi sồr jàu wơl priă khi in.

Jat Gah lơh broă sa sươn sre càr Lâm Đồng dê yal, bơta virus do tu\ do ờ hềt geh sơnơm nàng kơryan den tàng broă lơh rơcang sơndră kòp tìp uă ngan kal ke. Nàng tơrmù [à hoàc hươr tài bơh virus rơte\p rơtèl nhòp [a blơn su\t lơh aniai, bal mờ ngui ală broă lơh tàm bơrlu\ bal, cau lơh broă sa pal lơh jat niam ală jơnau bơto pơlam bơh đah ală gah lơh broă geh gơnoar dê.

Kờ` dong kờl làng bol geh tai ală jơnau g^t geh kuơ kờ` sơndră mờ virus do, cau ai tơng^t jơnau đơs do neh geh dơ\ lùp ồng Đào Ngọc Toàn, Phó kuang atbồ đah tam phan mờ sền gàr phan tam càr Lâm Đồng:

Ơ ồng, bơdìh mờ tòm blơn su\t den virus toh ro, hala rơte\p rơtèl nhòp tàm blơn su\t pơn jăt tai lơh gơbàn mờ lơh aniai tus bal tàm biăp mờ bơkào, mùl màl do bè lơi?

Ồng Đào Ngọc Toàn: Ơ làng bol lơh broă sa, virus toh ro blơn su\t neh gơbàn lơh aniai tàm ală bơta phan tam ndai bè bơkào cúc, sơlăt, bơkào cát tường tàm Dà Làc, Đah tam phan mờ sền gàr phan tam càr Lâm Đồng neh ai phan cèng mờ pơyoa ală anih lơh broă geh gơnoar kờ` sền g^t kòp, tơnơ\ mờ hơ\ neh bơyai lơh bơto làng bol in, tơnơ\ mờ hơ\ tai, bă ù tam phan gơbàn virus gơmù.

Tu\ do, mùl màl bơh nhai 3 tus tu\ do, tài geh tơngai trồ tiah duh mờ tam phan tàm hìu jàl duh, den tàng ală vectơ là bọ trĩ gơguh uă, tàm tơngai do, bă ù gơbàn virus tàm biăp mờ bơkào gơguh uă. Mùl màl tàm bơkào cúc den bă ù gơbàn kòp neh gơguh tus 120 lồ, ală bơta biăp sơlăt là rơlao 20 lồ.

Ơ ồng, bè hơ\ kal ke ngan tàm broă sơndră mờ bơta virus do là bè lơi? Mờ làng bol pal ngui ală broă tam sền gàr tơrgùm bal bè lơi?

Ồng Đào Ngọc Toàn: Kal ke tàm broă sơndră mờ virus là tu\ do ală broă ngui sơnơm sền gàr phan tam kờ` sơndră mờ kòp là ờ hềt geh, he pal sơndră bơh ală vectơ lơh gơtòp kòp. Gơwèt mờ vectơ lơh gơtòp kòp toh ro blơn su\t do geh go\ là ală bọ trĩ, mờ di gơlan lơh gơtòp bơh ală bơta phan, den tàng he pal kơrian bơh 2 vectơ do.

Lài ngan, kờ` atbồ geh bọ trĩ, làng bol tam phan tàm hìu jàl den pal geh broă atbồ. Dơ\ 2 là tàm broă lơh sơntìl, tu\ do geh uă sơntìl bơkào cúc den làng bol lơh sơntìl vô tính, mơya ală hìu lơh sơntìl tu\ do ờ hềt ngui kỹ thuật lơh sơntìl ai dờng. Mìng tu\ lơi he ngui kỹ thuật lơh sơntìl ai dờng den hơ\ sồng geh sền gròi virus.

Tu\ do, làng bol kis tàm [òn dờng Dà Làc tam phan tàm hìu jàl là ngui ală jàl kờ` tìm kơrian phan mu\t lơh aniai, geh ờ uă ngui mơya jàl ờ di pal, jàl ơnàng den tàng ală bọ trĩ gơtùi mu\t, tu\ neh mu\t tài broă tam phan tàm hìu jàl duh den tàng gơbàn ngan mờ bọ trĩ lơh aniai. Broă tai là broă lơh jăt broă lơh mùl màl, he neh lơh hìu jàl niam mơya mpồng mu\t den ờ atbồ nền nòn, ală broă atbồ tơrgùm bal ờ hềt geh sền gròi niam.

Kờ` atbồ niam den ală hìu ờng sơntìl pal geh lơh niam, lơh niam ală broă lơh sơntìl, kuơ màng là pal kơlôi sơnơng kờ` ngui kỹ thuật lơh sơntìl ai dờng pràn, mờ pal geh broă tam cah is phan lơh aniai ờ uă ngan bơh 40 tus 50 thơ\k den hơ\ sồng gơdờp mờ broă kơrian bọ trĩ. Tàm broă lơh den pal lơh kloh suơn kờ` phan tam ờ gơbàn kòp, bơh tu\ hơ\, hơ\ sồng geh ai broă lơh sa làng bol in geh sơntìl tam kloh ờ geh virus.

Dơ\ 2, tàm broă tam, he pal blơi sơntìl tàm ală hìu lơh sơntìl geh tơl niam, tơl kloh ờ geh virus. Mờ tàm broă tam den he pal atbồ geh vectơ lơh gơtòp kòp. Tu\ do, kờ` atbồ geh bọ trĩ den mờ ală broă lơh: ngui ală jàl ơnàng bơh 40 tus 50 thơ\k kờ` kơrian bọ trĩ mu\t bơh bơdìh; ngui ală phan pơ\t dă tơlir kờ` gơsơ\t ală bơta phan lơh gơtòp kòp là bọ trĩ.

Bơdìh hơ\ tai, di lah geh uă den ngui ală bơta sơnơm sền gàr phan tam neh geh dan tàm drà kă bro mờ ngui di jăt mờ khà geh ai bơh ală hìu lơh gơs. Bơdìh hơ\ tai, tu\ do kung geh ờ uă bơta sơnơm kờ` atbồ virus bè Nigamixin den he kung gơtùi ngui kờ sơndră mờ virus toh ro blơn su\t.

Ơ ồng, bơdìh mờ ală broă tơrgùm bal bè ồng pa yal, làng bol pal kah bơta lơi kờ` tơnguh cồng nha tàm broă sơndră?

Ồng Đào Ngọc Toàn: Bơdìh mờ ală broă lơh bal bè a` pa yal, den tu\ do gơwèt mờ rơntìl geh ờ uă bơta gơbàn kòp uă ngan tàm suơn bè biăp sơlăc caron, bơkào cúc đại đoá, he tơmù broă tam ală bơta sơntìl do.

Tàm broă tam den he pal kah là tu\ do tài bơta tòm bơh virus do lơh aniai uă bơta phan bè bơkào cúc, blơn su\t, húng quế, sơlăt, geh tu\ tus tàm artiso… bơta tòm dờng ngan den tàng he pal atbồ kloh niam suơn he dê, ba` lời ală bơta tòm lơh gơbàn kòp geh tàm suơn, ha là di lah jàl tam ală bơta phan tam ndrờm bal bè hơ\ den bọ trĩ gam lơh aniai sùm, den tàng he pal tam phan pơdar bal mờ ală bơta phan ndai.

Dơ\ 3, bè a` neh yal là pal atbồ vectơ bơh bọ trĩ mờ broă lơh sơntìl. Geh bè hơ\, hơ\ sồng bơsong jơh virus lơh aniai tàm phan tam.

Ơi, dan ưn ngài ồng uă ngan!

Cau mblàng Lơ Mu K’Yến