VOV4.K’ho- Bơdìh mờ bơta tiơng pơnrơ bal mờ uă phan bơna chi tam jŏ nam bè tiêu, kơphê den càr Gia Lai gam geh bơta ƀươn dờng bè bơtàu tơnguh biăp mờ tờm chi sa plai. Bơta geh ngan, geh uă phan bơna tiơng pơnrơ ngan neh geh drà kă bro dờp, bè: biăp An Phú (kơnhoàl Đăk Đoa), biăp Đăk Pơ, kroăc Sơn Lang (kơnhoàl Kbang)...Tàm ală tiah lơh sa mờng tam phan do, cau lơh broă sa neh bơh sơnrờp lơh jăt jăt gùng dà gàr niam bơta kloh niam ờdo ờdă phan sa mờ tam phan jăt jơnau sồr bơh cau ngui sa mờ ală drà kă bro dê.

Là dùl tàm ală hìu bơnhă làng bol bơh sơnrờp tàm xã Sơn Lang, kơnhoàl Kbang, càr Gia Lai khin cha tam gơl bă ù tam kơphê ờ huan geh cồng nha nàng ai wơl ù tam tờm kroăc, bi Phạm Tố Hữu, pà gĭt: cồng nha lơh geh bơh sươn tờm plai kroăc dê tŭ do là mờr 300 tơlak đong tàm dùl lồ, dùl nam, jơnhoa rlau bơh 2 tus 3 dơ̆ pơndrờm mờ tam kơphê. Bơh sơnrờp, jăt broă lơh tam phan ngui sơnơm sền gàr phan tam mờ phơng hoá học, bi Phạm Tố Hữu gŏ plai kroăc sa ờ hềt bơkah ngan, bơtăng tềng cồng lơm piăt. Ờ mìng bè hơ̆ gời lơm, mờ gam geh ală jơnau pơhìn lơh gơrềng tus bơta pràn kơldang să tờm mờ cau ngui sa dê. Den tàng 3 nam rê wơl hờ ndo, bi tam gơl wơl tam tờm plai kroăc jăt broă lơh tam phan hữu cơ.

Nàng gơsơ̆t rơhài rơmĭt ñồm lơh aniai ồm plai, bi Hữu lơh gơlik is sơnơm bơh ală bơta kơnuh geh phan hòi duh bè tòih, mrĕ, ca...tram bal mờ ơlak. Tàm sươn tờm plai kroăc, bi yồng long não tàm ală tờm chi nàng bơtrơh phan geh nđar ñồm. Bal mờ hơ̆, bi Hữu kung lơh sràt ka klài bal mờ khuah tương lơh gơs phơng hữu cơ ơn phơng ai chi tam in. Bi Hữu pà gĭt, kơnờm broă tam phan tam gơl, den tàng bơta niam bơkah plai chi, ù tiah tàm sươn bơh bi dê kung geh tam gơl niam loh làng ngan sơl. Bơh broă pal jòi is drà tăc ai phan bơna in, tŭ do, hìu bơnhă bi neh geh cau kă phan lòt tus tơn tàm hìu kĭ sră hơ blơi jơh. Bi Phạm Tố Hữu đơs: Ù den ngai sơlơ nđiơm gơs hŏ niam ngan, rài nsồp, ờ gơtìp kră kơldang ù bè ngui sơnơm hoá học ờ. Giá lơh gơs phan kas rlau, mờ dùl lồ den he tơrmù geh priă tă bơcri bơh 20 tus 30 tơlak đong tàm dùl nam. Bơta bơkah niam plai den gơ geh bơta lơngồt mờ ƀô thồm rlau. He là cau tam phan pah ngai đềt mềr sùm mờ tờm kroăc, tờm quết. Dilah mờ ngui sơnơm hoá học, cau gơtìp gơrềng lài ngan là he, tơnơ̆ hơ̆ là cau pròc mhàm he dê gơtìp gơrềng tus bơta pràn kơldang să jañ. Dơ̆ bàr tai là kơ̆p kờñ cau ngui sa geh bơta pràn kơldang să jañ niam rlau. He lơh sàng goh den cau kờñ he, drà blơi kung geh sùm sơl.

Bal mờ bơta kơ̆p kờñ lơh geh bơngă pin dờn mờ anih tăc phan kơ̆ kơl jăp jŏ jòng tàm drà kă bro, uă nam do, Hợp tác xã An Trường Phát tàm kơnhoàl Đăk Pơ kung lam lơh sa tam biăp jăt tơl jơnau sồr bơh VietGap dê. Mò Nguyễn Tuyết Hoa, Kuang ătbồ Mpồl duh broă kă bro mơkung là Kuang ătbồ Hợp tác xã pà gĭt, tŭ do, hợp tác xã mò dê geh 50 lồ ù tam biăp tàm 5 xã, là: Hà Tam, Gia Hội, Giang Bắc, Cư An, Tân An bơh kơnhoàl Đăk Pơ dê. Mò Hoa pà gĭt, tŭ do, mờ drà blơi phan geh sùm đau, hợp tác xã geh tơl priă lơh geh 5 tơlak đong dùl sàu biăp tàm dùl nhai ai cau tàm hợp tác xã in. Hợp tác xã gam kơlôi tus broă lơh niam dùl êt phan nàng tơnguh priă jền ai phan bơna in. Mò Nguyễn Tuyết Hoa, yal: Hợp tác xã geh Anih tờm Dong kờl bơto pơlam lơh sa mờ măy mok gơwèt Sở Công thương càr dê dong kờl 1 nơm măy pơr. Den tàng phan khà 2, khà 3, hợp tác xã gơtùi lơh gơlik gơs phan dùl êt, bơsong geh biăp bơta 2, ờ duh pal sơrbì. Kơ̆p kờñ bơh hợp tác xã dê là geh dùl nơm hìu măy lơh gơlik phan niam ngan ngồn, mờ phan bơna geh tus tơn tàm tê cau ngui sa dê den phan bơna geh niam ngan mờ hợp tác xã ờ gam pal kơlôi rơcăng tai bè phan jơngkah tàm làng bol.

Nam 2020, tàm càr Gia Lai gĭt nđờ jơ̆t rbô lồ biăp mờ tờm chi sa plai ală bơta. Jăt yal lài, tus nam 2030, tàm càr, bă ù do geh gơguh tus pơgăp 100 rbô lồ. Rơcăng ai tơngai tus in, Chi cục Bơta niam Phan lơh geh bơh sươn sre, brê bơnơm, phan tàm dà mờ Anih tờm dong kờl bơto pơlam lơh broă sa sươn sre càr Gia Lai neh dong kờl uă hợp tác xã lơh broă sa sươn sre tàm ală broă pơlam lơh sa jăt tơl ală jơnau sồr, bè VietGap, GlobalGap; lơh gơs kơldung ơn prăp phan, tem QR code, lơh jơnau yal tơngĭt anih lơh gơlik ai phan bơna in, nàng kờñ dong ală phan lơh geh bơh lơh broă sa sươn sre do in geh tus tàm drà kă bro ƀươn ƀoài rlau.

Bè neh yal tàm bơnah sơn rờp jơnau đơs do, tơnơ̆ do là tơngume dơ̆ cribơyai bơh cau ai tơnggit jơnau đơs mờ ồng Hoàng Văn Hồng, Kuang atbồ cơldŭ pơlam lơh sa suơn sre tam phan mờ Lâm nghiệp (gơ wèt Tiah tờm pơlam broă lơh sa dà lơgar) bè ală bơta pràn, bơta ƀuơn bơh ală càr Tây Nguyen dê tàm broă bơtàu tơnguh tiah mờng tam biap mờ chi sa plai.

Ơ ồng, jat ồng đơs den Tây Nguyên geh ală bơta ƀuơn lơi nàng tam biap mờ chi sa plai?

Ồng Hoàng Văn Hồng: Ù tiah tàm Tây Nguyên den niam ngan, trồ tiah lơngềt lơngờm jơh 4 kàl, gơ dờp ngan mờ broă tam biap, bơkàu, chi sa plai. Kuơmàng, bol he gơtùi tam biap gùt nam tàm ală càr Tây Nguyên. Hơ̆ là bơta ƀuơn nàng bol he in gơtùi tac biap tus ală càr ndai tàm lơgar, mờ kung gơtùi tac hờ lơgar ndai biap sơl.

Bè hơ̆ den jat ồng, tŭ do, cau lơh broă sa Tây Nguyên pal lơh bè lơi nàng gơtùi tam biap mờ chi sa plai drơng ală drà kă bro tàm lơgar mờ bơdìh lơgar?

Ồng Hoàng Văn Hồng: Bol hi kơp gơn là, làng bol lơh broă sa git ngui ală bơta chài kỹ thuật pa mờ ală broă lơh pa. Kuơmàng là bol he pal sền gròi, nàng gơtùi drơng drà kă bro tŭ do den bol he pal lơh gơlik phan geh bơta niam. Lài ngan là pal ờdo ờdă phan sa. Dilah bol he tam biap nàng tac hờ lơgar ndai den bol he pal kơlôi sơnơng tam biap jat tơl khà gơ wèt tus mờ cau ngui sa halà gơ wèt tus mờ cau blơi mờ broă ngui sa bơh drà kă bro hơ̆ dê. Nàng gơtùi lơh bơta do, den lài ngan làng bol lơh broă sa pal kơlôi sơnơng jat gùng dà lơh sa dờng. Hơ̆ là pal rơndap lài ù tiah tam phan nàng lơh bè lơi tiah tam gơl bơta biap tơl dờng, tơl khà. Dơ̆ 2 là bol he pal tam jat di mờ rơndap broă kỹ thuật bơh ală cau tac phan, mpồl lơh sa kă bro cih mat blơi phan tam niam bè lơi mờ khà kàr lơi. Bơh hơ̆, làng bol lơh broă sa pal geh priă jền lơh geh jơnhua rlau. Pal pơgồp bal ring niam đah cau tam mờ cau ngui sa. Hơ̆ là cau tam pal gàr tơl khà bơta niam ai cau ngui sa in. Mờ cau ngui sa tŭ geh phan tơl khà niam den tŭ lơi kung kờñ blơi mờ khà priă kơ̆ kơljap mờ tŭ hơ̆ den drà kă bro hơ̆ sồng kơ̆ kơljap.

Nàng tơnguh bơta niam phan lơh gơs, mờ kung lơh jat jơnau sồr tac hờ lơgar ndai dê, den broă prap gàr ală bơta biap mờ plai chi tơnơ̆ tŭ tơnhàu là kuơmàng ngan. Bè hơ̆ den nàng kờñ lơh niam bơta do, gàr jơnau kờñ drà kă bro den cau lơh broă sa Tây Nguyên pal lơh broă lơi, ờ ồng?

Ồng Hoàng Văn Hồng: Gơwèt mờ broă prap gàr biap, bơkàu, plai đo tơnơ̆ tơnhàu den do là broă dờng ngan tàm broă lơh sa tŭ do, ngan là tàm bơta geh ngan bơh broă lơh sa tàm Việt Nam dê. Bol he gam bơh broă lơh sa dềt gơwèt tus lơh sa dờng, mờ jơnau kờñ bè phan lơh gơs sơlơ kal ke rlau. Nàng lơh gơtùi broă do den lài ngan gơ wèt mờ làng bol lơh broă sa, bol he lơh sa pal lơh gơlik ing, tơnhàu di mờ bơta chài kỹ thuật. Pơn yơu bè biap ris, biap tơlir den pal gàr di tŭ tơngai nàng gàr biap ờ gơtìp lề halà tơnhàu jat di broă rơndap lơh bơh tơl bơta biap hê. Tơnơ̆ hơ̆ prap gàr, ơn tàm kơldung jat jơnau sồr bơh mpồl lơh sa kă bro dê, bơh ală cau blơi dê. Gơwèt mờ khoa học công nghệ, bol hi sồr pal geh ală mpồl bè mpồl lơh sa kă bro halà viện kơlôi sơnơng bơyai lơh kơlôi sơnơng công nghệ, phan bơna, măi mok prap gàr, lơh gơlik ing dipal nàng tac làng bol lơh broă sa in nàng lơh jat jơnau kờñ bơh drà kă bro dê. Pơgồp cau lơh broă sa mờ kơlôi sơnơng khoa học, mờ mpồl lơh sa kă bro den geh gơtùi lơh niam bơta do. Mờ tŭ gơtùi lơh niam bơta do den geh gơtùi tơnguh bơta niam phan lơh gơs mờ tơnguh priă lơh geh cau lơh broă sa in.

Bơdìh mờ prap gàr tơnơ̆ tơnhàu, den mùl màl ai gŏ, broă lơh gơlik biap mờ plai chi tơnơ̆ tơnhàu gơtùi tơnguh bơta kuơ lơh geh, tơrmù ƀà hoàc huơr phan lơh gơs. Jat ồng, broă lơh gơlik biap mờ plai chi tàm Tây Nguyên tŭ do bè lơi?

Ồng Hoàng Văn Hồng: Nàng lơh gơtùi lơh gơlik phan tơl khà den ndrờm bè pal geh mpồl lơh sa kă bro mờ geh công nghệ, geh bơta đơng pơlam bơh dà lơgar dê. Jat añ git den tŭ do neh geh ală mpồl lơh sa kă bro neh mut tàm Tây Nguyên nàng lơh hìu măi. Pơn yơu bè Kong ti Cổ phần tac mờ blơi phan bơh lơgar ndai Đồng Dao neh lơh hìu măi lơh prìt sơkò mờ plai màk. Ală mpồl lơh sa kă bro tŭ do neh git tus drà kă bro Tây Nguyên, git tus ală phan lơh gơs tàm Tây Nguyên. Mờ kung neh geh gơnoar atbồ ală tiah, ală kấp sồr lơh ală hìu măi lơh gơlik phan mờ mìng geh ală hìu măi bè hơ̆ den hơ̆ sồng gơtùi lơh gơlik ală phan bơh suơn sre tàm Tây Nguyên tŭ do.

Ơi, dan ưn ngài ồng bè dơ̆ boh bơr do.

Cau mblàng LơMu K’Yến mờ K’Duẩn