VOV4.K’ho- Kơnhoàl Krông Buk, càr Dăk Lăk tŭ do geh bă ù tam kơphê gơwèt gơwèt bă ù dờng bơh càr Dăk Lăk dê mờ rlau 20 rbô lồ, geh tus 10% bă ù tam kơphê bơh jơh gùt càr dê. Nggùl bă ù tam kơphê do geh tam pơgăp mờ do rlau 25 nam mờ tŭ do neh kra jơh, ờ huan lơh geh cồng nha. Tàm pơgăp bơh 2 tus 3 nam rê wơl hờ ndo, cau tam neh tam pa wơl mơya tài bơh ờ gŏ lơh jăt ală bơta bơto pơlam den tàng neh lơh tờm kơphê băt dờng, mờ geh tŭ là gơtìp chơ̆t, lơh gơbàn hoàc hươr uă bè lơh sa. Gah lơh broă sa sươn sre tiah do gam jơh nùs lam lơh uă broă lơh dong kờl cau lơh broă sa tàm broă tam pa wơl tờm chi tam tờm ngai do. Cau cih jơnau do geh yal bè bơta geh ngan do, jà làng bol mờ gơ̆p bơyô iăt bal:

Sươn kơphê tam pa wơl nam dơ̆ 3 tàm bă ù ơnàng dùl lồ dùl sàu bơh hìu bơnhă ồng Lê Thanh Long dê tàm ƀòn E Kmu, xã Cư Né, kơnhoàl Krông Buk tờm chi rơgai rơgong ngan, tờm chi den pàl jơh nha, uă tờm kơphê neh chơ̆t ro jơh. Ồng Long pà gĭt: Sươn kơphê do geh tam pa wơl tàm nam 2019, ala ai sươn kơphê kra ngan in geh tam bơh nam 1995. Nàng tam pa wơl, ồng ai sră ngui ù lòt càn 200 tơlak đong mờ ngân hàng nàng tam pa wơl. Nam sơnrờp, tờm kơphê kis dờng bè ờs, tus nam dơ̆ 2 tus tơnơ̆ do, uă tờm kơphê geh bơta gơ tơngŏ pàl nha, tờm den ờ gŏ gơ căt ntê, ờ huan dờng, geh tŭ là chơ̆t rơhời. Dŭi lòng sền den ồng gŏ uă tờm kơphê rơyas gơtìp as, bơsềt gơ ñồm sa, ồm jù den tàng pal dŭi sang tĕ. Do là jơnau mờ ồng Long gĭt wă geh tơnơ̆ tŭ lơh ờ geh cồng nha. Ồng Lê Thanh Long đơs: Sươn kơphê hìu añ dê pơgăp 20 nam, den tàng añ neh tam pa wơl. Tŭ tam pa wơl den ờ gŏ cèng ù nàng lòt sền bơta geh tu luh halà tu kòp lơi sơl halà ờ, mìng ìs tơngai di 4 nhai gời tơnơ̆ hơ̆ là tam pa tơn. Sơntìl kơphê là sơntìl TR4, mơya blơi tàm kơnhoàl Krông Buk mờ ờ gŏ di là blơi bơh Viện Ea Kmat dê ờ. Hơ̆ sồng pơgăp nam sơnrờp den di đau, mơya mŭt tàm nam dơ̆ 2 den uă tờm kơphê sơnđờm chơ̆t. Đơs bal, tŭ do tờm kơphê chơ̆t den pal sang jơh tơn. Hoàc hươr bơh hìu bơnhă dê là mờr 200 tơlak đong.

Kơphê là tờm chi tam tờm ngan bơh làng bol dê tàm kơnhoàl Krông Buk. Jơh gùt kơnhoàl tŭ do geh rlau 20 rbô lồ, tàm hơ̆ nggùl khà geh tam bơh gùl ală nam 1990 kờñ pal tam pa wơl. Tus tơngai do, jơh gùt kơnhoàl neh tam pa wơl geh 15% bă kơphê, ndrờm mờ 2 rbô 500 lồ. Tàm hơ̆, geh rlau 320 lồ ờ huan geh cồng nha, geh tŭ uă sươn kơphê gơtìp chơ̆t, lơh gơbàn hoàc hươr uă bè lơh sa.

Ồng Nguyễn Đình Kính, Phó Kwang ătbồ Cơldŭ Lơh broă sa sươn sre mờ Bơtàu tơnguh ƀòn lơgar kơnhoàl Krông Buk, đơs là: jơnau lơh uă sươn kơphê tam pa wơl tàm kơnhoàl ờ huan lơh geh cồng nha sơnđờm bơh broă cau tam lơh jăt ờ hềt di bơta bơto pơlam, bè: Sac rwah sơntìl ờ niam, gơ jă gơ jal ir tơngai ìs rañ lơh niam wơl ù, ờ gŏ lơh broă sền swì ù tiah, halà ngui uă ir sơnơm sền gàr phan tam...

Ồng Nguyễn Đình Kính pà gĭt, nàng lơh geh cồng nha broă tam pa wơl sươn kơphê dong làng bol, bal mờ mblàng yal bơto sồr làng bol pal lơh jăt niam ală broă pơlam tam pa wơl bơh gah lơh broă sa sươn sre dê, den cơldŭ lơh broă sa sươn sre mờ bơtàu tơnguh ƀòn lơgar gam jơh nùs lam lơh uă broă dong kờl ai làng bol in. Ồng Nguyễn Đình Kính yal tai: Cơldŭ Lơh broă sa sươn sre mờ Bơtàu tơnguh ƀòn lơgar gam bơto sồr làng bol pal ìs ù tàm tơngai halà tam tờm chi lơyah ngai tàm ù tơl 3 nam, cèng dùl êt ù lòt sền kờñ gŏ lài tu luh gơdram tàm ù; lơh jăt tam tàm pơdar bă ù tam pa wơl. Pơnyơu bè làng bol geh dùl lồ, den pal tam pa wơl 1/3 bă ù, tơnơ̆ hơ̆ tam tàm pơdar tam pa wơl tai ală bă ù gam wơl. Gơwèt mờ broă dong kờl làng bol, cơldŭ lơh broă sa sươn sre mờ bơtàu tơnguh ƀòn lơgar kơnhoàl dê kung gam pơgồp bal mờ Ủy ƀan Ñân zân ală xã tus lơh sră cih mat nàng làng bol cih mat dan blơi ală bơta sơntìl niam gơ ai cồng nha uă, kong jai mờ trồ prang nàng pơyua tus ală kông ty sơntìl lơh bal blơi dong kờl gơmù pơgăp 30% ai cau tam in.

Càr Dăk Lăk tŭ do geh 208 rơbô lồ ù tam kơphe, tàm hơ̆ geh mờr nggùl geh tam bơh rơlao 20 nam lài pal lơh jăt broă tam wơl. Tơnơ̆ do, Tiến sĩ Trần Vinh, kwang ătbồ ing Viện Khoa họk kỹ thuật Nông lâm nghiệp Tây Nguyên geh yal bè ală broă pal kah tàm broă lơh jăt broă tam wơl suơn kơphe nàng geh cồng nha uă, pleh mờ broă tờm gơtìp lơyài tơnguh bơtàu geh tŭ gơtìp chơ̆t, lơh hoàc huơr tus mờ broă lơh sa.

Ơ Tiến sĩ Trần Vinh, ồng gơtùi yal bè broă tam wơl suơn kơphe neh kra tàm càr Dăk Lăk tơngai pa do?

Tiến sĩ Trần Vinh: “Jăt jơnau yal, tus tŭ do càr Dăk Lăk mìng rơ̆p tam wơl geh di pơgăp 30% bă ù tàm khà rơlao 200 rơbô lồ ù tam kơphe. Bŭ lah ờ uă mơya cồng nha tàm broă tam wơl kơphe tàm càr Dăk Lăk geh cồng nha uă. Bơh broă lùp sền wơl nàng bol añ lơh jăt ờ uă tơngu me khoa họk den gŏ cồng nha niam, ală suơn tam wơl geh lơh di jăt jơnau bơto sồr bơh Ƀộ Nông nghiệp mờ Phát triển Nông thôn geh ai tàm nam 2016 den ndrờm geh bơh 5 tus 6 tấn kơphe gar tàm 1 lồ. Do là cồng nha geh uă ngan pơn drờm mờ bè ờs. Bơdìh hơ̆ tai, bơta niam gar kơphe, gar dờng kung geh mờ sơrlèt mờ khà geh ai rơlao mờ lài do. Mơya, bơdìh hơ̆ tai den kung gam geh ờ uă bă ù tam wơl ờ geh cồng nha bè jơnau kơ̆p kờñ, ờ geh tàm broă lơh jăt broă tam wơl”.

Ồng pa yal geh ờ uă suơn kơphe tam wơl tàm càr Dăk Lăk ờ geh cồng nha jăt mờ jơnau kơ̆p kờñ, bè hơ̆ bơta lơi là bơta tờm lơh gơtìp ờ geh cồng nha do?

Tiến sĩ Trần Vinh: “Bè añ pa đơs, ală suơn kơphe tam wơl ờ geh cồng nha là tài làng bol ờ sền gròi uă tus mờ suơn tam phan den tàng cồng nha geh ờ uă. Bơdìh hơ̆ tai, gam geh dùl bơta tai, hơ̆ là broă làng bol ờ hềt lơh jăt niam broă lơh jăt jơnau bơto sồr ală broă tam wơl bè: ală bă ù tam phan gơtìp kòp uă, tu kòp geh bơh 60 tus 70% den niam ngan pal tam ală phan tam ndai, bañ tam kơphe tai den di gơlan ờ geh cồng nha. Pơn jăt tai, ală suơn kơphe geh khà tŭ kòp ờ uă rơlao bơh 20 tus 50% den geh ai tam wơl, mơya làng bol ờ lơh jăt broă ìs ù. Bơdìh hơ̆ tai, làng bol kung ờ lơh jăt broă sền mblàng ù, bơta geh tu luh, tu kòp tàm ù, bơta do geh kwơ màng ngan. Bè ờs den ờ lơh jăt broă do den tàng ờ geh cồng nha”.

Ồng pa yal, bơta ờ geh tàm broă tam wơl là cau tam ờ lơh jăt kơrnoăt tam wơl tàm hơ̆ geh broă rơcang ù, sền tơrlòng ù. Bè hơ̆, broă do pal geh lơh bè lơi ơ ồng?

Tiến sĩ Trần Vinh: “Broă rơcang ù geh kwơ màng ngan. Rơcang ù tàm do den broă lơh sơnrờp ngan pal cèng ù hơ̆ nàng lòt mblàng, mblàng hơ̆ sồng he rơcang ală bơta lơi nàng tam wơl kơphe. Nàng mblàng den làng bol ai tăp ù jrô 30 phơng, 1 ai bơh 1 tus 2 bơta ù tàm ală tiah geh ai is, cèng tus tàm anih bol añ nàng mblàng. Tàm anih bol añ geh anih mblàng ù, bơsềt kòp, tu luh. Tŭ geh ù, oh mi lơh broă tàm anih geh mblàng, bơto pơlam ai làng bol in, hơ̆ sồng ai geh gùng dà broă tam wơl. Làng bol gơtùi tam wơl tơn di lah ù ờ uă tu kòp, di lah uă den pal tam mờ phan tam ndai bơh 1 tus 2 nam nàng lơh niam wơl ù ha là tam tơn”.

Ơi, bè hơ̆ tơnơ̆ mờ tŭ lơh jăt broă do, den làng bol pal lơh jăt ală broă lơh lơi pơn jăt tai ơ ồng?

Tiến sĩ Trần Vinh: “Broă lơh ù pơn jăt tai den broă lơh geh ai loh làng: là làng bol pal ngui măi dus jơh tờm, rơyas bơh tờm kơphe neh kra, bal mờ rơyas dềt kung bè hơ̆ sơl. Tàm hơ̆ làng bol pal lơh tàm kàl prang. Tŭ neh tă jơh rơyas den cèng chu, bañ lời tàm suơn, di lah lời den lơh gơtờp kòp uă ngan. Tờ bơtô nàng tam den làng bol kung pal ngui măi tờ, bañ tờ mờ tê, bơtô pal ơnàng 60 mờ jrô 60 phơng. Tàm tŭ tờ den pal pơn jăt tai sơbì ală rơyas gam gơlời nàng tơmù ờ uă tu luh”.

Broă sih phơng lài mờ tŭ tam ha là rơwah sơntìl kung kwơ màng ngan sơl, den ồng gơtùi pà git bè broă lơh do?

Tiến sĩ Trần Vinh: “Kờñ tam wơl geh cồng nha den di gơlan làng bol pal sih mờ phơng rơpu, kơnrồ, tơl bơto pal tuh bơh 10 tus 15 kĭ phơng. Sơntìl kơphe nàng tam wơl kung kwơ màng ngan, tài di lah sơntìl ờ niam den tờm ƀuơn ngan gơtìp kòp. Ală sơntìl geh cồng nha uă tŭ do bol añ sồr làng bol pal blơi tam wơl ală bơta sơntìl neh geh Ƀộ Nông nghiệp mờ Phát triển Nông thôn dờp là TR4, TR9, TR14, TR15, ha là sơntìl Zace tàm càr Dăk Nông. Jơh ală ndrờm là sơntìl niam, geh cồng nha uă tŭ tam wơl. Kwơ màng, kơl dung kơphe den pal ngui kơl dung dờng geh bơh 15 tus 25 phơng, ha là bơh 17 tus 27 phơng, ală kơl dung dờng do geh sơndră mờ kòp niam rơlao”.

Broă lơh kloh vi khuẩn, lơh niam ù mờ vôi ƀòk kung kwơ màng, ồng gơtùi yal bè broă lơh do?

Tiến sĩ Trần Vinh: “Vôi den he pal geh tŭ kờñ lơh kloh vi khuẩn tàm ù neh gơtìp kòp uă in. Bè ờs he rơsìh vôi tơnơ̆ mờ tŭ neh tờ bơtô, tơl bơtô rơsìh 100 gram. Mơya kwơ màng ngan den làng bol kung gam là tă jơh rơyas tờm lài do nàng pleh mờ tu kòp gam gơlời tàm ù”.

Ơi, nàng tam kơphe geh cồng nha den broă sơndră mờ tu kòp kung kwơ màng ngan. Ồng gơtùi yal bè tơngu me do?

Tiến sĩ Trần Vinh: “Tam wơl kơphe, tŭ he lơh tơl mờ di mờ jơnau bơto sồr bơh ƀộ neh bơto sồr bè tơrlòng ù, tờ bơtô, tam kơphe, den he pal kah tus mờ ală bơta tu sa nha, ñui nđar tơlir. Tàm ală nam sơnrờp tam wơl den tu kòp ờ hềt geh uă, he pal ngui dà nàng tuh lơh phan lơh aniai kơphe chơ̆t, bañ ngui sơnơm sền gàr phan tam”.

Ơi, dan ưn ngài ồng uă ngan bè ală jơnau pa yal do!

Cau mblàng Lơ Mu K’Yến mờ Ndong Brawl