VOV4.K’ho- Wèt tus dùl rài lơh sa sươn sre kơ̆ kơl jăp jŏ jòng neh gơ gơs bơta gĭt wă ờ gơtùi pleh klàs gơwèt mờ uă cau lơh broă sa tàm càr Dăk Lăk dê. Ờ gam tai jơnau ntoăt jăt giă tăc bro nàng gơtìp wơl tai jơnau gơbàn wih gơbàn wơl tam mờ koh, koh mờ tam, cau lơh broă sa ngai sơlơ sền gròi tus tơnguh uă bơta niam chi tam, gơguh tai phan lơh geh tàm dùl bă ù.

Nam 2019, ồng Lê Văn Hùng ơm tàm thôn 8, xã Ea Tiêu, kơnhoàl Cư Kuiñ lơh nền ngui broă lơh tuh dà tềm pềr ai sươn kơphê dùl lồ in, mơkung ơn phơng dipal, sền gròi kòp bơtờp bal jăt broă pơlam sền gàr kơphê bơh Viện Jak chài Măy mok lơh broă sa sươn sre brê bơnơm Tây Nguyên dê. Broă lơh do neh mhar ngan ngui geh cồng nha, dà tềm pềr pơgăp 50% pơndrờm mờ tuh dà ờs mờng bơh lài, mơkung dong ai phơng sih, sơnơm sền gàr phan tam neh geh klài lề gơmŭt jrô tus tơl tờm, dong tờm chi mhar sa gơ jồp mhar rlau...Kơnờm bè hơ̆ mờ ồng tềm pềr geh 30% priă tă sơngka sền gàr, cồng nha mờ bơta niam kơphê dê kung gơguh tai sơl. Ồng Lê Văn Hùng yal: Lài do, añ bòl glar ngan sùm mờ tờm kơphê, geh tŭ añ kơlôi tus jơnau kơl sang tĕ nàng ai wơl ù tam ală tờm chi tam ndai gơ cèng wơl cồng nha lơh sa uă rlau, mơya kơlôi wih kơlôi wơl den do kung gam sơl là tờm chi tam tờm ngan gơdờp mờ kơnhoàl ù tiah do den tàng ala tài pal koh sang tĕ den añ bơcri wơl priă jền ngui bơta jak chài măy mok nàng tơrmù ngai lơh broă, tơrmù priă tă lơh mơya cồng nha gơguh den giă dilah gơmù den priă lơh geh kung gam geh sùm sơl.  

Ồng Bùi Hữu Dũng ơm tàm thôn 2, xã Ea Tiêu pà gĭt, hìu bơnhă ồng geh rlau 1 lồ ù tam kơphê tàm bơrlŭ bal mờ tiêu. Geh bơta bơto pơlam, dong kờl bơh Mpồl cau lơh broă sa xã dê bơh ală ơdŭ bơto pơlam ngui bơta jak chài măy mok, ồng kung neh khin cha tam gơl tam tàm bơrlŭ bal tờm chi tam dùl bă dipal rlau mờ ngui ală bơta gơguh jak bơh bơta jak chài măy mok dê tàm broă lơh sa. Tus tŭ do, mờ dùl lồ kơphê tam tàm bơrlŭ bal mờ tờm tiêu, pah nam, hìu bơnhă ồng Dũng lơh geh rlau 3 tấn mờ nggùl kơphê gar, mờr 2 tấn tiêu mờ tăc geh priă jền rlau 200 tơlak đong. Ồng Bũi Hữu Dũng yal: Dilah đơs ngan den ngui bơta jak chài măy mok gơguh cồng nha uă rlau mờ broă lơh sà ờs mờng bơh lài. Ờs mờng bơh lài den khi tam tơl tờm kơphê là ờ gŏ geh nđờ ờ, tŭ do khi tam tàm bơrlŭ geh bal jơh bàr bơta phan lơh geh priă jền tơnơ̆ hơ̆ ngui tai bơta jak chài măy mok den kung gam geh uă rlau tai. Lơh sa gơguh rlau dùl dơ̆ mờ nggùl pơndrờm mờ lài do.

Gĭt nền kơphê mờ tiêu là 2 tờm chi tam tờm tàm bơtàu tơnguh lơh sa bơh tiah he dê, Mpồl cau lơh broă sa xã Ea Tiêu, kơnhoàl Cư Kuiñ, sùm pơgồp bal mờ Cơldŭ lơh broă sa sươn sre, anih tờm dong kờl bơto pơlam lơh broă sa kơnhoàl dê pờ ală ơdŭ bơto pơlam, bơto ngui bơta jak chài măy mok ai làng bol in. Mùl màl là broă tam tàm bơrlŭ bal tiêu mờ kơphê geh gơ ai cồng nha uă ngan rlau jơh. Ồng Nguyễn Đắc Tiến, Kwang ătbồ Mpồl cau lơh broă sa xã Ea Tiêu, kơnhoàl Cư Kuiñ, pà gĭt: Tŭ tam bơrlŭ bal tờm chi tam dipal, gơ ai priă jền sùm, bơh hơ̆ làng bol sền gŏ geh kơ̆ kơl jăp den tam bơrlŭ bal tờm chi tam dipal sền gàr kơphê mờ tiêu. Bulah giă tăc bro geh tŭ gơguh geh tŭ gơmù, ală bă ù gơ ai cồng nha lơh sa uă den priă lơh geh bơh làng bol dê kung gam geh sùm sơl. Tŭ den nhai 10, 11, 12 pik plai kơphê, tŭ neh jơh pik plai kơphê den làng bol pik tai plai tiêu tus nhai 3, nhai 4 nam tơnơ̆ den hơ̆ sồng tơnhàu jơh tiêu den tàng priă lơh geh sùm. Bơh hơ̆ làng bol chờ hờp ngan tàm broă tơn jơh jơgloh tơrmù rƀah.

Tơnơ̆ mờ tơngai tơnhào, kàl prang là tŭ cau tam kơphe tàm càr Dăk Lăk geh broă mŭt lơh sơnka sền gàr mờ tơnguh pràn wơl suơn kơphe mờ kơ̆p kờñ pơn jăt tai geh dùl kàl tơnhào uă. Bè hơ̆, broă sơnka sền gàr tờm kơphe tàm tơngai do geh ală bơta lơi pal kah? Cau ai tơngit jơnau đơs do neh geh dơ̆ lùp ồng Nguyễn Văn Minh, Kwang atbồ Anih bơto pơlam broă lơh sa suơn sre kơnhoàl Cư̆ Kuiñ, càr Dăk Lăk bè tơngu me do.

Ơ ồng, mŭt tàm kàl prang nam do den bơta trồ tiah geh gơrềng bè lơi tus mờ broă lơh kơphe tàm tiah do dê?

Ồng Nguyễn Văn Minh: “Trồ tiah nam do neh niam đao ai ală bơta phan tam lơh broă sa suơn sre in đơs bal, tàm hơ̆ geh tờm kơphe đơs is. Di lah rơcang nền tàm dơ̆ satềp nam 2022 do geh bàr dơ̆ dà tŭ uă ngan gơglòm tus jơh ală bă ù lơh sa tàm càr Dăk Lăk dê, tàm hơ̆ phan tam gơtìp gơrềng uă ngan là kơphe. Bè bơta duh nam 2022 do, bơh bồ satềp tus tŭ do geh ƀuơn niam. Bơta duh ờ gơguh ir mờ tam gơl ring niam đah trồ ngai mờ trồ mang mờ dà geh prăp ai broă lơh sa suơn sre nam do inkung geh niam mờ tus tŭ do neh sơn đờm tuh dà dơ̆ sơnrờp. Đơs ngan là broă ai geh dà ală bă suơn tam kơphe in geh tơl. Di lah cau lơh broă sa ngui ală broă tuh tềm pềr, tuh ndrờm bal nàng geh sùm dà tus lồi kàl den bă suơn kơphe geh tuh dà ring niam ờ gơtìp ờ tơl dà tuh tàm lồi kàl.

Ơi, bè ồng pa đơs, làng bol pal ngui dà tềm pềr, ndrờm bal nàng geh sùm dà ai tờm kơphe in. Bè hơ̆, tuh bè lơi nàng geh sền là tềm pềr dà mờ ndrờm bal ơ ồng?

Ồng Nguyễn Văn Minh: “Tam phan bè ờs bơh làng bol dê den geh bơtô jrô, bơtô dờng den tuh dà uă; bơtô ờ jrô, bơtô dềt den tuh dà ờ uă mờ ờ geh dùl khà dà ring niam. Bè ờs den cau bơh bơh 700 tus 800 lĭt dà tàm 1 tờm 1 dơ̆ tuh. Mờ bơh 20 tus 25 ngai den cau tuh tai 1 dơ̆.

Broă bơto sồr bơh bol añ dê là pal tuh dà gơmŭt jrô 40 phơng tàm tiah ù. Di lah tuh bè hơ̆ den mìng geh tuh bơh 400 tus 450 lĭt dà tàm 1 tòm 1 dơ̆ tuh.

Lơh bè lơi nàng was geh bơh 400 tus 450 lĭt dà tàm 1 dơ̆ tuh den làng bol lơh broă sa pal geh dùl broă lơh. Tuh was lài, tơnơ̆ mờ hơ̆ tuh jơh ală bơtô. Bè cau ngui phi dà 200 lĭt, tuh tơlòng sền jơh tơngai là kàr lơi mờ tơnơ̆ mờ hơ̆ cau ngui ai 2 phi dà 200 lĭt in, tuh tơlòng jơh tơngai là kàr lơi mờ tơnơ̆ mờ hơ̆ cau ngui ai 2 phi dà hơ̆ tàm 1 tờm kơphe den geh tơl khà bơh 400 tus 450 lĭt dà tàm 1 dơ̆ tuh lah ờ.

Di lah làng bol lơh broă sa lơh geh bè hơ̆, den geh uă ngan bơta kwơ. Lài ngan, tơngai ờ uă, priă tă ờ uă, dà tuh ờ uă mơya ờ gơtìp hoàc huơr ală bơta phơng sih. Bè bi tuh uă ir den lơh phơng gơtìp pơrdô jrô tàm ù den làng bol lơh broă gơtìp roh dùl khà phơng. Phơng sih mờ khà priă tŭ do gơguh bơh 50 tus 70% pơn drờm ală kàl lơh sa lài den làng bol pal kah ngan. Jơnau do nàng lơh geh sùm mờ gàr niam khà dà tuh, mơya ờ gơtìp roh khà phơng tàm dơ̆ tuh dà dơ̆ 2”.

Ơi, bal mờ dà tuh den broă sơnka sền gàr kơphe tơngai do kung pal bơtơl phơng tờm kơphe in tai sơl. Bè hơ̆ ồng gơtùi sồr tơnkah bè lơi mờ làng bol tàm broă sih phơng pơgồp bal mờ ală dơ̆ tuh dà?

Ồng Nguyễn Văn Minh: “Sồt tơnkah bơh dơ̆ sih phơng sơnrờp tàm dơ̆ tuh dà kơphe in tàm kàl prang den làng bol lơh broă sa sùm sih phơng tàm dơ̆ tuh dơ̆ 2 ờ sih phơng tàm ù dơ̆ tuh dơ̆ sơnrờp. Dơ̆ tuh dà dơ̆ bàr den làng bol lơh broă sa mìng sih phơng Urê bañ sih phơng NPK mờ sih mờ khà di pơgăp 2 tấn nggùl tàm 1 lồ 1 dơ̆ tuh dà. Pal kah di lah dơ̆ sơnrờp sih phơng Sunfat den tàm ală dơ̆ tơnơ̆ pal sih phơng NPK mờ pơgồp bal mờ ờ uă bơta phơng vi sinh bè phơng HUMIC, KOMIC ha là phơng vi sinh ndai nàng bơtơl khà vi lượng ai tờm kơphe in tŭ do den hơ̆ sồng tờm kơphe geh hòn gơs niam”.

Ơ ồng, tàm tŭ do tờm kơphe mờng gơtìp ờ uă bơta kòp lơi, broă rơcang sơndră mờ sơm kòp bè lơi?

Ồng Nguyễn Văn Minh: “Pal kah ngan tàm kàl prang do là kòp ñui mờ kòp tu luh sa aniai rơyas. Tàm kàl prang den bàr bơta aniai do lơh gơtìp uă ngan, di lah làng bol lơh broă sa ờ ngui ờ uă broă tuh dà, bè tuh mờ ală bơta phan ƀồm geh bơta pràn uă ƀồm tàm ală pòt nha ha là ngui ală bơta sơnơm ờ do ờ dă sinh họk nàng gơsơ̆t mơ bơh dơ̆ tuh sơnrờp den làng bol lơh broă sa gơtìp ñui ha là tu luh lơh aniai rơyas uă ngan mờ bơta do là pal geh.

Tàm broă bơto pơlam broă lơh sa suơn sre, bol añ sùm yal tus nàng làng bol lơh broă sa in git ală broă ngui niam sinh họk nàng gơsơ̆t ñui tàm tờm kơphe. Mơya làng bol lơh broă sa pal kah bañ sih phơng dùl dơ̆ mờ gơtùi rơcang sơndră mờ pal geh ƀồm sùm bơh 5 tus 7 ngai den hơ̆ sồng geh sơndră mờ ñui. Tài sơnơm sinh họk gơgeh bơta pràn bè hơ̆. Tŭ ƀồm sơnơm sinh họk den tơnơ̆ mờ tŭ tuh dà, tŭ tờm gam sùh dà, bañ ƀồm sơnơm sinh họk, tài lơh aniai tus mờ tờm mờ lơh hoàc huơr tus mờ sơnơm, den tàng pal tuh sùh dà lài den hơ̆ sồng ngui ală bơta sơnơm sinh họk, tŭ hơ̆, hơ̆ sồng niam ờ do ờ dă”.

Ơi, dan ưn ngài ồng bè ală jơnau pa yal do!

Cih cih Vũ Hương Lý- Cau mblàng Lơ Mu K’Yến mờ Ndong Brawl